စိတ္ႂကြစိတ္က်ေရာဂါ (Bipolar Affective Disorder)

စိတ္ႂကြစိတ္က်ေရာဂါ (Bipolar Affective Disorder also known as Manic Depression) ဟာ နာမည္အတိုင္းပဲ စိတ္ႂကြေရာဂါ (Mania/ Hypomania) နဲ႔ စိတ္ဓာတ္က်ေရာဂါ (Depression) ႏွစ္မ်ိဳးေပါင္းထားတာ ျဖစ္ပါတယ္။ ေ၀ဒနာရွင္ဟာ စိတ္ႂကြေရာဂါ နဲ႔ စိတ္ဓာတ္က်ေရာဂါ အနည္းဆံုး တစ္ႀကိမ္စီ သို႔မဟုတ္ စိတ္ႂကြေရာဂါ အနည္းဆံုး ႏွစ္ႀကိမ္ ခံစားရဖူးတယ္ဆိုရင္ စိတ္ႂကြစိတ္က်ေရာဂါ ခံစားေနရၿပီလို႔ သတ္မွတ္ႏိုင္ပါတယ္။

စာေရးဆရာမ Virginia Woolf, ရုပ္ရွင္သရုပ္ေဆာင္ Vivien Leigh, Carrie Fisher, Jean Claude Van Damme, Ben Stiller, ေတးသံရွင္ Connie Francis, Sting, ရုပ္ရွင္ ဒါရိုက္တာ Francis Coppola တို႔ဟာ စိတ္ႂကြစိတ္က်ေရာဂါရွင္ ကမာၻေက်ာ္တစ္ခ်ိဳ႕ ့ျဖစ္ပါတယ္။*

စိတ္ဓာတ္က်ေရာဂါအေၾကာင္း ေရးၿပီးၿပီမို႕ စိတ္ႂကြေရာဂါအေၾကာင္း ဆက္ပါရေစ။ စိတ္ႂကြေရာဂါ ႏွစ္မ်ိဳး ရွိပါတယ္။ အရင္႔စား (Mania) နဲ႔ အႏုစား (Hypomania) ပါ။ အရင္႔စား (Mania) က ေန႔စဥ္လူမႈဆက္ဆံေရး နဲ႔ အလုပ္အကိုင္ေတြကိုပါ ထိခိုက္ေလာက္ေအာင္ ျဖစ္တတ္ပါတယ္။ အႏုစား (Hypomania) ကေတာ႔ သူ႕ေလာက္လည္း မၾကာ၊ သူ႕ေလာက္လည္း မဆိုးပါဘူး။ စကားေတြ မတရားမ်ားလာတာ၊ အလုပ္ေတြ မတရားလုပ္လာတာ၊ ခါတိုင္းထက္ ပိုၿပီး အေၾကာင္းမဲ႔ အရမ္းေပ်ာ္ေနတာ၊ စိတ္အေတြးေတြက လိုက္မမွီေအာင္ ျမန္ေနတာေလာက္ေပါ႔။ ေဆးမကုပဲ ထားရင္ေတာ႔ အႏုစားကေန အရင္႔စား ေျပာင္းသြားဖို႔ အေသအခ်ာပါပဲ။

စိတ္ႂကြေရာဂါအရင္႔စား (Mania) ရဲ႕ ေရာဂါ လကၡဏာေတြကေတာ႔

• စိတ္ေပ်ာ္ေျမာက္ေနျခင္း သို႔တည္းမဟုတ္ စိတ္ဆတ္၊ အထိမခံ ျဖစ္ေနျခင္း (Elevated mood or irritability)
  
• အအိပ္အေန သိသိသာသာ နည္းသြားေသာ္ျငား အားအင္မ်ား အလိုလို ျပည္႔သကဲ႔သို႔ ခံစားရျခင္း (Raised energy despite minimal or lack of sleep)
  
• ႀကီးက်ယ္ခမ္းနားေသာ အၾကံအစည္မ်ား ေပၚကာ၊ မိမိကိုယ္မိမိ အထူးစြမ္းရည္မ်ား ပိုင္ဆိုင္သည္ဟု ယံုၾကည္ေနျခင္း (Grandiosity)
  
• အာရံုစူးစိုက္မရပဲ စိတ္ ေတာင္ေရာက္ေျမာက္ေရာက္ ျဖစ္ျခင္း (Distractibility)
  
• ပံုမွန္ လူမႈေရးအရ ထိန္းခ်ဳပ္မႈမ်ား ကင္းလြတ္ကာ၊ အေရာ၀င္လြန္းျခင္း (Social dis-inhibition & over-familiarity)
  
• အေတြး၊ အေျပာ၊ အလုပ္အားလံုး ပံုမွန္ထက္ ျမန္ကာ အလ်င္စလို ျဖစ္ေနျခင္း (Racing thoughts, pressured speech & over-activity)
  
• အရဲစြန္႔ လုပ္ကိုင္ျခင္း အျပဳအမူ (Risk-taking behaviour) မ်ား ရွိလာျခင္း - ဥပမာ ကားအလြန္အမင္း အျမန္ေမာင္းျခင္း၊ ေငြ အသံုးအျဖံဳး မ်ားလာျခင္း၊ ကာမစိတ္မ်ားလာၿပီး အ ႏ ၱရာယ္ မေၾကာက္ပဲ ေတြ႔ကရာလူႏွင္႔ ဆက္ဆံျခင္း

ဒီေရာဂါ လကၡဏာေတြဟာ ခုနစ္ရက္ေလာက္ ဆက္တိုက္ ျဖစ္ေနၿပီဆိုရင္ မိသားစုကလည္း မခံႏိုင္ေတာ႔ပါဘူး။ ေ၀ဒနာရွင္အတြက္လည္း အ ႏ ၱရာယ္ မ်ားပါတယ္။ အထူးသျဖင္႔ ေနာက္ဆံုး လကၡဏာဟာ စိုးရိမ္စရာပါ။ လူနာရဲ႕ ေရာဂါကို အျမတ္ထုတ္ (exploit) တဲ႔သူမ်ားလည္း ရွိႏိုင္လို႔ပါပဲ။ ဒီလကၡဏာေတြ ရွိလို႔ကေတာ႔ ေဆးရံုတင္ကုတာ စိတ္ခ်ရပါတယ္။ စိတ္ခ်ရတဲ႔ ပတ္၀န္းက်င္ (safe environment) လိုအပ္လို႔ပါပဲ။ ေဆးရံုမွာလည္း မ်က္ေျခမျပတ္ ေစာင္႔ၾကည္႔ (close monitoring) ရမွာပါ။

စိတ္ဓာတ္က်ေရာဂါမွာလိုပဲ စိတ္ႂကြေရာဂါအရင္႔စားမွာလည္း အမွန္တကယ္ မျဖစ္ေသာ ကိစၥမ်ားကို အမွန္ကဲ႔သို႔ ယံုၾကည္ျခင္း (delusions) ေတြ၊ လႈံ႕ေဆာ္မႈမဲ႔ အၾကား/ အျမင္အာရံု (auditory/ visual hallucinations) ေတြ ရတတ္ပါတယ္။ သေဘာသဘာ၀ေလးေတာ႔ ကြာတတ္ပါတယ္။ စိတ္ႂကြေရာဂါမွာေတာ႔ ေပ်ာ္တဲ႔၊ေျမာက္တဲ႔ သေဘာတရားကို အေျခခံတဲ႔ အမွန္တရားနဲ႔ ကင္းကြာျခင္း လကၡဏာမ်ား (psychotic symptoms) ေပါ႔။ အရမ္းခ်မ္းသာပါတယ္လ႔ို ယံုၾကည္ၿပီး ေငြ အလြန္အမင္း သံုးတာ၊ ကိုယ္႔ကိုကိုယ္ အလြန္အေရးပါသူလို႔ ယံုၾကည္ၿပီး အေရးႀကီး ေဆြးေႏြးပြဲမ်ိဳးကို မဆိုင္ပဲ အတင္း၀င္ေရာက္ မိန္႔ခြန္းေခၽြတာ၊ ကိုယ္က ေက်ာ္ၾကားလို႔ သူမ်ားက လုပ္ၾကံဖို႔ ေနာက္ေယာင္ခံလိုက္ေနတယ္ဆိုၿပီး သူမ်ားေတြကို သံသယပြါးတာ စသျဖင္႔ေပါ႔။

စိတ္ႂကြစိတ္က်ေရာဂါရွင္ေတြဟာ သူတို႔စိတ္က တက္လိုက္က်လိုက္ ျဖစ္တတ္တာကို ေနေကာင္းသြားတဲ႔အခ်ိန္နဲ႔ စိတ္ဓာတ္က်ခ်ိန္မွာ သိေပမယ္႔ စိတ္္ႂကြေနခ်ိန္မွာေတာ႔ သတိထားမိဖို႔ ခဲယဥ္းတတ္ပါတယ္။ သူကိုယ္တိုင္က ေနလို႔ေကာင္းေနတာမို႔ပါ။ စဥ္းစားၾကည္႔ရင္ ကိုယ္ခ်င္းစာႏိုင္ပါတယ္။ ကိုယ္႔ကိုကိုယ္ အစြမ္းအစေတြ၊ အထူးသတၱိေတြနဲ႔ ျပည္႔စံုေနတယ္လို႔ ထင္ေနရတဲ႔ အရသာက မက္ေလာက္စရာကိုး။ ဒါကို ပံုမွန္မဟုတ္ဘူး သြားေျပာေတာ႔ စိတ္ဆိုးတာေပါ႔။ လူနာ ၿငိဳျငင္မွာ ေၾကာက္လို႔ ေဆးမကုပဲထားရင္ ပိုၿပီးနစ္နာစရာေတြ ျဖစ္ႏိုင္တာ သတိခ်ပ္ရပါမယ္။

သူ႕အျပဳအမူနဲ႔ ေရာဂါလကၡဏာဟာ သူ႕ဘ၀နဲ႔ ပတ္၀န္းက်င္ကို ဘယ္ေလာက္ ထိခိုက္ေနတယ္၊ ထိခိုက္ႏိုင္တယ္ ဆိုတာ မိသားစုနဲ႔ ဆရာ၀န္က သတိျပဳမိၿပီး စိတ္ပံုမွန္ ျမန္ျမန္ျပန္ျဖစ္ေအာင္ ကူညီကုသရပါမယ္။ စိတ္ပံုမွန္ ျပန္မေရာက္ေသးခင္ ေ၀ဒနာရွင္ ျပဳမူေျပာဆိုတာေတြကို ေဗြမယူမိဖို႔လည္း လိုပါတယ္။ သူ႕စိတ္ကမွ ပံုမွန္ မဟုတ္ေသးတာ။ ေဘးကေန ေဖးမထိန္းသိမ္းေပးရပါမယ္။ ဒီလို လူနာေတြဟာ ျပန္ေကာင္းသြားတဲ႔အခါ သူတို႔ ေျပာခဲ႔လုပ္ခဲ႔တာေတြကို ရွက္တတ္၊ အားနာေတာင္းပန္တတ္ပါတယ္။ မေတာင္းပန္ရင္ေတာင္မွ နားလည္ခြင္႔လႊတ္ေပးရမွာပါ။ စိတ္ေရာဂါဆိုတာ ေျခလက္က်ိဳးတာလို ျမင္သာတဲ႔ ကိစၥမဟုတ္လို႔ ေရာဂါရယ္လို႔ လက္ခံဖို႔ တခ်ိဳ႕က ျပႆနာ ရွိတတ္ပါတယ္။ အျမင္က်ယ္၊ ဗဟုသုတ ရွိဖို႔ လိုပါတယ္။ ကုလို႔ ရတဲ႔ ေရာဂါေတြပါ။ ကံနာ ၀ဋ္နာ မဟုတ္ဘူး ဆိုတာ ထပ္ေျပာပါရေစ။

စိတ္ႂကြစိတ္က်ေရာဂါဟာ ေရာဂါျပန္ထျခင္း (acute episode) ေပ်ာက္ကင္းသြားၿပီးတဲ႔အခါ လံုး၀အေကာင္းပါပဲ။ ဒါကို Complete remission ရတယ္လို႔ ေခၚပါတယ္။ ေဆးေတာ႔ ေသာက္ေနရမွာေပါ႔။ မေသာက္ရင္ ေရာဂါ ျပန္ထဖို႔ ျဖစ္ႏိုင္ေခ် (risk of relapse) ပိုမ်ားလို႔ပါ။ ေရာဂါရဲ႕ မူလသေဘာကိုက ျပန္ျဖစ္တတ္တဲ႔ သဘာ၀ ရွိပါတယ္။ ေဆးေသာက္သည္႔တိုင္ေအာင္ ေလာကဓံေတြ ထုေထာင္းဖိစီးတဲ႔အခါ ျပန္ျဖစ္တတ္ပါတယ္။ ေဆးမေသာက္ရင္ ပိုဆိုးတာေပါ႔။ ဘယ္ေလာက္ၾကာၾကာ ေဆးေသာက္ေနရမယ္ဆိုတာက ဘယ္ႏွစ္ႀကိမ္ ျဖစ္ဖူးသလဲ၊ ဘယ္ေလာက္ထိ ဆိုးသလဲဆိုတာေပၚ မူတည္ပါတယ္။

စိတ္ႂကြစိတ္က်ေရာဂါရွင္ေတြဟာ စိတ္ၫွိေဆး (Mood stabiliser) တစ္ခုခု ေရရွည္ ေသာက္ရတတ္ပါတယ္။ ဒီေဆးမ်ိဳးက အစြမ္းထက္ေပမယ္႔၊ အရမ္းၾကာၾကာ ေသာက္ရရင္ တာရွည္သံုးျခင္းရဲ႕ ေနာက္ဆက္တြဲ ေဘးထြက္အာနိသင္မ်ား (Long-term side effects) ရတတ္လို႔ ေဆးစစ္စရာ၊ ေစာင္႔ၾကည္႔စရာေတြကို လူနာ၊ သူ႔မိသားစု နဲ႔ ဆရာ၀န္ ၾကားမွာ ပြင္႔ပြင္႔လင္းလင္း ေဆြးေႏြးတိုင္ပင္ သေဘာတူရပါမယ္။ စိတ္ေရာဂါကုဆရာ၀န္နဲ႔ ျပင္ပလူနာအျဖစ္ ပံုမွန္ စစ္ေဆးသင္႔ပါတယ္။ ဒါကို ဆြဲကုတယ္၊ ေဘာ္ခ်က္တယ္လို႔ ျမင္ရင္ေတာ႔ စိတ္မေကာင္းစရာပါပဲ။

စိတ္ေရာဂါ ကုသတဲ႔ေနရာမွာ ယံုၾကည္မႈနဲ႔ ဆရာ၀န္-လူနာ ဆက္ဆံေရး (Trust & therapeutic relationship) က အရမ္း အေရးႀကီးပါတယ္။ တျခားေရာဂါေတြမွာထက္ ပိုအေရးပါပါတယ္။ ေနမေကာင္းတဲ႔ အခ်ိန္မွာ လူနာရဲ႕ စိတ္က ေျပာင္းသြားတတ္ၿပီး စဥ္းစားဆင္ျခင္တံုတရား ေပ်ာက္သြားတတ္လို႔ပါ။ ဒီအခ်ိန္မွာ ဆရာ၀န္ရဲ႕ သမားက်င္႔၀တ္နဲ႔ အညီ ကုသေပးမႈ၊ လူနာရဲ႕ ကိုယ္ပိုင္အခြင္႔အေရးကို ေလးစားၿပီး သူ႕အတြက္ ဆံုးျဖတ္ခ်က္ခ်တဲ႔အခါ ထည္႔သြင္းစဥ္းစားမႈတို႔ဟာ မရွိမျဖစ္ လိုအပ္ပါတယ္။ အဆင္႔ျမင္႔ စက္ကရိယာေတြ၊ ေဆးေတြ အားလံုးထက္ အေရးႀကီးတဲ႔ အရာပါ။ ဘယ္အရပ္ေဒသမွာမဆို ေပးေ၀ႏိုင္တဲ႔ ၀ိေသသတစ္ရပ္ပါ။

ေနအိမ္ထိ လာၾကည္႔တဲ႔ သူနာျပဳ (Community Psychiatric Nurse) မ်ား မရွိေပမယ္႔ ကိစၥမရွိပါဘူး။ မိသားစုကို ပညာေပးထားလို႔ ရပါတယ္။ ေရာဂါစေဖာက္ျခင္း လကၡဏာမ်ား (early warning signs) ကို လူနာအနီးက လူမ်ား သိထားရင္ ေပါက္ဆိန္နဲ႔ ေပါက္စရာ မလိုခင္ ေဆးကုႏိုင္တာေပါ႔။ အပ္ကေလးနဲ႔ပဲ ထြင္းရေတာ႔ ပိုမေကာင္းဘူးလား။

့ျမန္မာလူမ်ိဳးအေပါင္း စိတၱဘယမွ ကင္းေ၀း၊ ခ်မ္းသာၾကပါေစ။

*Semple, D., Smyth, R., Burns, J., Darjee, R. & McIntosh, A. (2005). Oxford Handbook of Psychiatry, Oxford: University Press.

ဒိုင္ရာဇီပင္ စြဲျခင္းေရာဂါ (Dependence Syndrome: Diazepam)

စိတ္ၿငိမ္ေဆး ျဖစ္တဲ႔ ဒိုင္ရာဇီပင္ သို႔မဟုတ္ ေဗလီယမ္ (Diazepam a.k.a. Valium) အပါအ၀င္ ဘင္ဇိုဒိုင္ရာဇီပင္း မိသားစု (Benzodiazepine family) ဟာ ေဆးစြဲျခင္းနဲ႔ နာမည္ေက်ာ္ပါတယ္။ “သံုးတတ္ရင္ ေဆး၊ မသံုးတတ္ရင္ ေဘး” ဆိုတဲ႔ အတိုင္းပါပဲ။ ျမန္မာျပည္မွာလို ေဆးေတြကို ႀကိဳက္သလို ၀ယ္လို႔ရတဲ႔ ေနရာမ်ိဳးမွာ ပိုၿပီး သတိနဲ႔ အသိရွိသင္႔တယ္ ထင္လို႔ ဒီစာကို ေရးတာပါ။

၁၉၆၀ ႏွစ္မ်ားက စတင္ေပၚေပါက္လာတဲ႔ ဒိုင္ရာဇီပင္ သို႔မဟုတ္ ေဗလီယမ္ဟာ ၁၉၇၉ ခုႏွစ္ေလာက္မွာ အဂၤလန္မွာ သံုးစြဲမႈ အထြတ္အထိပ္ကို ေရာက္ပါတယ္။ ဒီေဆးအတြက္ ေရးတဲ႔ ေဆးစာေပါင္း ၃၁ သန္း ရွိခဲ႔ပါသတဲ႔။ အမ်ားစုက အသက္ႀကီးတဲ႔သူေတြပါ။ ရင္တုန္လို႔၊ အိပ္မေပ်ာ္လို႔၊ ေရာဂါေပါင္းစံုနဲ႔ နာက်င္ကိုက္ခဲေနလို႔ စသျဖင္႔ အေၾကာင္းေတြနဲ႔ စတာေပါ႔။ သံုးေကာင္းေကာင္းနဲ႔ သံုးလာလိုက္တာ ႏွစ္ႏွစ္ အၾကာ ၁၉၈၁ က်မွ ဒီေဆးဟာ အရမ္း စြဲေစမွန္း သိလာၾကပါတယ္။

သူက လံုးလံုးလ်ားလ်ား မေကာင္းတဲ႔ ေဆးေတာ႔လည္း မဟုတ္ပါဘူး။ တက္တဲ႔အခါ (seizures) နဲ႔ ေမ႔ေဆးမေပးမီ (pre-medication) အတြက္ အသံုး၀င္ပါတယ္။ စိတ္ၿငိမ္ေဆးအျဖစ္လည္း ခဏ၊ စည္းကမ္းရွိရွိ သံုးမယ္ဆို သံုးလို႔ ရပါတယ္။ ဒါေပမယ္႔ ေန႔စဥ္ရက္ဆက္ မသံုးသင္႔ပါဘူး။ အိပ္ေဆးအေနနဲ႔ သံုးမယ္ဆိုရင္ေတာ႔ သိပ္သတိထားရပါလိမ္႔မယ္။ လနဲ႔ ခ်ီသြားရင္ စြဲသြားၿပီမို႔ ျဖတ္ရခက္တတ္ပါတယ္။ ဘာအတြက္ပဲသံုးသံုး ေလးပတ္ထက္ မပိုသင္႔ပါဘူး။ ျဖစ္ႏိုင္ရင္ ရက္ျခားပဲ သံုးသင္႔ပါတယ္။

ေဆးစြဲျခင္းေရာဂါ (Dependence syndrome) ရဲ႕ လကၡဏာေတြကေတာ႔ (ေယဘူယ်အားျဖင္႔ စြဲျခင္းအားလံုး တူပါတယ္)

• ေဆးကို မေသာက္ပဲ မေနႏိုင္ျခင္း၊ ေဆးကို မရမက ရွာေဖြ သံုးစြဲျခင္း (Craving or compulsion)
  
• လိုအပ္ေသာ အာနိသင္ ရရန္ ေဆး ပမာဏ တိုးေသာက္ရျခင္း၊ တစ္နည္းအားျဖင္႔ ေဆး မတိုးေတာ႔ျခင္း (Tolerance)
  
• ေဆး မေသာက္ရလွ်င္ ကတုန္ကရင္ႏွင္႔ ေဆးေသာက္မွ စိတ္ၿငိမ္ အိပ္ေပ်ာ္ျခင္း (Physiological withdrawal)
  
• ေဆးသည္သာ ဘ၀ကို စိုးမိုးထားၿပီး အျခားကိစၥမ်ားကို ပို၍ပို၍ စိတ္မ၀င္စားေတာ႔ျခင္း
• ေဆးသံုးစြဲျခင္းသည္ မေကာင္းမွန္းသိလ်က္ မရပ္ႏိုင္ပဲ ဆက္လက္ သံုးၿမဲသံုးေနျခင္း

စြဲသြားၿပီးမွ ျဖတ္ရတာ အင္မတန္ ခက္ခဲပါတယ္။ မျဖတ္ပဲထားေတာ႔လည္း ေဆးအာနိသင္က ေလ်ာ႔ေလ်ာ႔လာေတာ႔ တိုးတိုးေသာက္ရင္းနဲ႔ ေနာက္ဆံုး ေဆးလံုး၀ မတိုးတဲ႔ အဆင္႔ ေရာက္ေတာ႔ ျပန္ကန္တဲ႔ ဒါဏ္ (rebound) ခံရတာပါပဲ။ ေဆးရဲ႕ အာနိသင္တစ္ခုက အိပ္မက္မက္ေစတဲ႔ အိပ္စက္ျခင္းရဲ႕ အစိတ္အပိုင္းကို ဖိႏွိပ္ထားတာမို႔ ေဆးအာနိသင္ မျပႏိုင္ေတာ႔တဲ႔အခါ အိပ္မက္မ်ား တစ္ခါတရံ အိပ္မက္ဆိုးမ်ား မက္တတ္ပါတယ္။ ေဆးျဖတ္တဲ႔အခ်ိန္မွာလည္း ဒီျပႆနာ ရွိပါတယ္။ ေန႔ညအခ်ိန္ေတြမွား (Disorientation) ကေယာင္ကတန္းေတြျမင္ (Visual Hallucination) နဲ႔ ေတာ္ေတာ္ ခံစားရတတ္ပါတယ္။ ေစာေစာ ျဖတ္ရင္ ျပႆနာေၾကာ တိုတာေပါ႔။

ေဆးျဖတ္တဲ႔အခ်ိန္မွာ ေဆးရံု တက္ေကာင္း တက္ရပါမယ္။ ေဆးကိုလည္း မွ်င္းျဖတ္ရပါတယ္။ ဒီလိုမွ မဟုတ္ရင္ လူနာက မခံႏိုင္တာနဲ႔ ျပန္ခိုးသံုးတာတို႔၊ ေဆးရံုက ဆင္းေျပးတာတို႔ ့ျဖစ္တတ္လို႔ပါ။ လူနာရဲ႕ ခႏၶာကိုယ္နဲ႔ ခံစားရမႈ ေ၀ဒနာပါ။ သူ မလိုက္ႏိုင္တာကို စာအုပ္ႀကီးအတိုင္း ဇြတ္လုပ္လို႔လည္း မရပါဘူး။ ဇြတ္လုပ္ရင္ ေအာင္ျမင္ဖို႔ နည္းပါတယ္။ ဒီကာလ တစ္ေတာက္ေလွ်ာက္လံုး မိသားစုရဲ႕ နားလည္မႈနဲ႔ ေဖးမမႈ အေရးႀကီးပါတယ္။

ဒီလို ျပႆနာ ေပးႏိုင္တဲ႔ ေဆးကို ျဖစ္ႏိုင္ရင္ မသံုးတာ အေကာင္းဆံုးပါ။ ကိုယ္႔သေဘာနဲ႔ ကိုယ္ေတာ႔ သာလို႔ေတာင္ မစသင္႔ေသးတယ္။ ပံုမွန္ ခဏသံုးစဥ္မွာလည္း မတည္႔တဲ႔လူေတြမွာ Paradoxical effect လို႔ ေခၚတဲ႔ ေျပာင္းျပန္အာနိသင္ ရတတ္ပါတယ္။ စိတ္ၿငိမ္ရမယ္႔အစား ပိုၿပီး ဂနာမၿငိမ္ ျဖစ္တာေပါ႔။ ေခါင္းမူးထိုင္းမိႈင္းတာလည္း ျဖစ္တတ္လို႔ ကားတို႔၊ စက္ပစၥည္းတို႔ မေမာင္း၊ မသံုးသင္႔ပါဘူး။

မရွင္းတာ၊ သိခ်င္တာ ရွိရင္ မွတ္ခ်က္ ထားခဲ႔ပါ။ ေက်းဇူးတင္ပါတယ္။

Reference:
Anderson, I. M., Reid, I. C. (ed.) (2006) Fundamentals of Clinical Psychopharmacology, Oxon: Informa Healthcare
World Health Organisation (1992) The ICD-10 Classification of Mental and Behavioural Disorders, Geneva: WHO

စိတ္ဓာတ္က်ေရာဂါ-၂ (Depressive Disorder-2)

စိတ္ဓာတ္က်ေရာဂါမွာ အႏုအရင္႔ (severity) နဲ႔ လကၡဏာျပပံု မူကြဲ (atypical presentation) ေလးေတြ ရွိေသးတယ္။ သက္ႀကီးရြယ္အိုေတြမွာဆိုရင္ စိတ္ဓာတ္က် ၀မ္းနည္းတဲ႔ ပံုစံထက္ ဂနာမၿငိမ္ ျဖစ္တာနဲ႔လာတာ ပိုမ်ားတတ္ပါတယ္။ သူတို႔အသက္ပိုင္းက စိတ္ဓာတ္က်တာကို သိပ္ၿပီး သတိမထား၊ စကားထဲ ထည္႔ေျပာေလ႔ မရွိတတ္လို႔ပါ။ တခ်ိဳ႕က်ေတာ႔လည္း မစားႏိုင္၊ မအိပ္ႏိုင္တာနဲ႔ ေျပာင္းျပန္ ျဖစ္တတ္ပါတယ္။ ပံုမွန္ စား၀င္အိပ္ေပ်ာ္တာနဲ႔ မတူပါဘူး။ စိတ္ညစ္ညစ္နဲ႔ အစားေတြပဲ လွိမ္႔စားေနတာ၊ အိပ္ရာထဲမွာပဲ ေနၿပီး ေလာကႀကီးကို ရင္မဆိုင္ပဲ ေရွာင္ေနတာမ်ိဳးပါ။

ေဆးကုရမယ္ဆိုေတာ႔ ဒါဟာ ေလာကဓံပဲ မဟုတ္ဘူးလား။ သူဟာ သူ ေပ်ာက္သြားမွာကို ဘာကိစၥ ပိုက္ဆံကုန္ခံရမွာလဲ လို႔ ေမးစရာ ရွိပါတယ္။ မွန္ပါတယ္။ ေလာကဓံ ဆိုတာေရာ၊ သူဟာ သူ ေပ်ာက္သြားမွာ ဆိုတာေရာ အမွန္ပါပဲ။ ခ်က္ခ်င္းေတာ႔ မဟုတ္ပါဘူး။ ေဆးမကု၊ ေဆးမကူရင္ ပ်မ္းမွ်ျခင္းအားျဖင္႔ ကိုးလေလာက္ ခံစားရတတ္ပါတယ္။ အဲဒီ အခ်ိန္အတြင္း ေရာဂါကို ပိုဆိုးေစမယ္႔ ေနာက္ထပ္ ေလာကဓံ (contributing life circumstances) ေတြ မျဖစ္ဘူးလို႔ ဘယ္သူက အာမခံႏိုင္မွာလဲ။

ဒီလို အခ်ိန္မ်ိဳးမွာ စိတ္ဓာတ္က်ေ၀ဒနာရွင္ဟာ သာမန္အခ်ိန္မွာထက္ ပိုၿပီး စိတ္ထိခိုက္လြယ္ (psychologically vulnerable) ျဖစ္ေနတတ္တာကို ထည္႔စဥ္းစားရပါမယ္။ အဆိုးအပ်က္ေတြလည္း ပိုျမင္တတ္ပါတယ္။ ေခါင္းေပၚမွာ တိမ္တိုက္မဲႀကီး (dark cloud) အၿမဲတမ္း အံု႔ဆိုင္းေနသလိုပဲလို႔ လူနာေတြ မၾကာခဏ ေျပာေလ႔ရွိၾကပါတယ္။ ကိုယ္႔အသက္ကို ကိုယ္ တန္ဖိုးမထားေတာ႔ပဲ အဆံုးစီရင္၊ ထြက္ေပါက္ရွာတဲ႔အထိ ဆိုးတတ္လို႔ အင္မတန္ ဂရုစိုက္သင္႔ပါတယ္။

ေလာကဓံနဲ႔ ၾကံဳတဲ႔အခါ လူတစ္ေယာက္နဲ႔ တစ္ေယာက္ တံု႔ျပန္တာခ်င္း မတူပါဘူး။ ပတ္၀န္းက်င္နဲ႔ မ်ိဳးရိုးဗီဇလည္း ပါပါေသးတယ္။ ဒီလို ေျပာလို႔ မ်ိဳးရိုးလိုက္တယ္လို႔လည္း တစ္ထစ္ခ် ေျပာလို႔ မရပါဘူး။ စိတ္ဓာတ္က်ေရာဂါ မ်ိဳးရိုးမရွိသူနဲ႔ စာရင္ စိတ္ဓာတ္က်ေရာဂါ မ်ိဳးရိုးရွိသူက ေလာကဓံအဆိုးစား ၾကံဳတဲ႔အခါ စိတ္ဓာတ္က်ေရာဂါ ျဖစ္ႏိုင္ေခ် ပိုမ်ားတယ္ လို႔ပဲ ေျပာလို႔ ရပါတယ္။ ႏႈိင္းယွဥ္မႈအားျဖင္႔ (relatively)ေပါ႔။

အမွန္တကယ္ မျဖစ္ေသာ ကိစၥမ်ားကို အမွန္ကဲ႔သို႔ ယံုၾကည္ျခင္း (delusions) နဲ႔ လႈံ႕ေဆာ္မႈမဲ႔ အၾကား/ အျမင္အာရံု (auditory/ visual hallucinations) ေတြပါ ရလို႔ကေတာ႔ အရပ္အျမင္မွာ သြက္သြက္ခါ ရူးေနၿပီဆိုၿပီး ေၾကာက္ၾက၊ က်ဥ္ၾကတတ္ပါတယ္။ ဒါေတြကို အမွန္တရားနဲ႔ ကင္းကြာျခင္း လကၡဏာမ်ား (psychotic symptoms) လို႔ ေခၚပါတယ္။ မသိတဲ႔လူေတြအတြက္ အရမ္း ေျခာက္ျခားစရာ အေတြ႔အၾကံဳပါ။

အမွန္ေတာ႔ ဒီလကၡဏာေတြအားလံုးဟာ ဦးေႏွာက္ထဲမွာ အာရံုေၾကာဓာတုပစၥည္းမ်ား (neuro-chemicals) မွ်ေျခပ်က္ျခင္း (imbalance) ေၾကာင္႔ ျဖစ္တာပါ။ ဒါကို စိတ္ဓာတ္က်ေရာဂါကို တန္ျပန္တဲ႔ အေနာက္တိုင္း ေဆး၀ါးမ်ား (anti-depressants)၊ အမွန္တရားနဲ႔ ကင္းကြာျခင္းကို တန္ျပန္တဲ႔ ေဆး၀ါးမ်ား (anti-psychotics) နဲ႔ ျပဳျပင္ကုသလို႔ ရပါတယ္။ လံုး၀ သက္သာ ေပ်ာက္ကင္းႏိုင္ပါတယ္။

အထက္ပါေဆးေတြဟာ စနစ္တက် သံုးရင္ ထိေရာက္ပါတယ္။ စြဲျခင္း (dependence) လည္း မျဖစ္တတ္ပါဘူး။ ဒါေပမယ္႔ ကိုယ္႔သေဘာနဲ႔ကိုယ္ ၀ယ္ေသာက္၊ ရမ္းကုလို႔ကေတာ႔ ဒုကၡေရာက္ဖို႔ပါပဲ။ ၾကံဳလို႔ သတိေပးပါရေစ။ စိတ္ဓာတ္က်ေရာဂါကို တန္ျပန္တဲ႔ ေဆး (anti-depressants) ေတြထဲမွာ ဒိုင္ရာဇီပင္ မိသားစု (Diazepam/ Benzodiazepines family) လံုး၀ လံုး၀ မပါပါဘူး။ သူက အင္မတန္ စြဲေစပါတယ္။ တစ္ဒုကၡကေန ႏွစ္ဒုကၡ ရွာသလို ျဖစ္တတ္ပါတယ္။ ကိုယ္႔အနာဂတ္ နဲ႔ ဘ၀ကို တန္ဖိုးထားတယ္ဆိုရင္ တတ္ကၽြမ္းနားလည္သူ စိတ္ေရာဂါ ပါရဂူမ်ားထံ ခ်ဥ္းကပ္သင္႔ပါတယ္။

ေနာက္တစ္ခု သတိေပးခ်င္တာကေတာ႔ ဘယ္ေဆးမဆို (Paracetamol ပါရာစီတေမာက အစ) ေဘးထြက္အာနိသင္ (side effects) ေတြ ရိွပါတယ္။ မသိၾက၊ မေျပာၾကလို႔ပါ။ ေဆးေသာက္တဲ႔ လူနာမွာ ဒါကို သိခြင္႔၊ေမးခြင္႔ ရွိပါတယ္။ ဆရာ၀န္ကလည္း ေသေသခ်ာခ်ာ ရွင္းျပရမယ္႔ ၀တၱရား ရွိပါတယ္။ ဒီအေလ႔အထကို ေမြးယူရပါမယ္။ ဘယ္ေဆး၊ ဘယ္ေရာဂါအတြက္ မဆိုပါ။

ဆရာ၀န္ေတြဟာ ရွိသမွ် တတ္သိတာ၀န္ယူႏိုင္တဲ႔ နတ္ဘုရားေတြ မဟုတ္သလို၊ လူနာေတြဟာလည္း ဘာမွမသိတဲ႔ ဘာတာ၀န္မွ မယူႏိုင္တဲ႔ နလပိန္းတံုးေတြ မဟုတ္ပါဘူး။ ကုသခ်က္ (treatment) ဆိုတာ မွ်ေ၀တာ၀န္ယူမႈ (shared responsibility) ပါ။ လူနာကို သိသင္႔တဲ႔ အခ်က္အားလံုး သူနားလည္မယ္႔ အရပ္စကားနဲ႔ ရွင္းျပၿပီး၊ တန္ဖိုးရွိတဲ႔ ခ်င္႔ခ်ိန္္စဥ္းစားထားတဲ႔ ဆံုးျဖတ္ခ်က္ (valid informed decision) ခ်ႏိုင္ေအာင္ ကူညီရပါမယ္။ လူတစ္ေယာက္ရဲ႕ အခ်ဳပ္အခ်ာပိုင္မႈကို ေလးစားရတဲ႔ (respect for autonomy) သမားတို႔ က်င္႔၀တ္ (medical ethics) ပါ။

စိတ္ေရာဂါေတြကို ကုတဲ႔ေနရာမွာ ေဆးတစ္ခုတည္း အားကိုးလို႔ေတာ႔ မရပါဘူး။ ရုပ္ပိုင္း၊ စိတ္ပိုင္းဆိုင္ရာ ပံ႔ပိုးျပဳျပင္စရာေတြ ရွာေဖြျပဳျပင္ရမွာပါ။ မိသားစုရဲ႕ နားလည္မႈနဲ႔ ပံ႔ပိုးမႈ လိုအပ္ပါတယ္။ ပတ္၀န္းက်င္ရဲ႕ အျမင္က်ယ္မႈနဲ႔ လက္ခံမႈကလည္း အေရးႀကီးပါတယ္။ ဒါဟာ ေရာဂါေၾကာင္႔ ျဖစ္တာပဲရယ္လို႔ သေဘာေပါက္ၿပီး ေဖးမရပါမယ္။ အျပစ္တင္ရင္ ဘယ္သူမွ အက်ိဳး မရွိိပါဘူး။ ဘယ္သူက ဒီလို ျဖစ္ခ်င္ပါ႔မလဲ။ ကိုယ္ကိုယ္တိုင္လည္း တစ္ခ်ိန္မဟုတ္ တစ္ခ်ိန္ ဒီေရာဂါ ျဖစ္ႏိုင္တယ္ဆိုတာ မေမ႔ပါနဲ႔။

စိတ္ဓာတ္က်ေရာဂါ-၁ (Depressive Disorder-1)

Depression လို႔ေခၚတဲ႔ စိတ္ဓာတ္က်ေရာဂါဟာ အင္မတန္ အျဖစ္မ်ားၿပီး၊ ဆီးခ်ိဳ၊ ေသြးတိုးတို႔လိုပဲ ေဆးကုရမယ္႔၊ ေဆးကုလို႔ ရတဲ႔ ေရာဂါတစ္မ်ိဳး ျဖစ္ပါတယ္။ ကံနာ၊၀ဋ္နာ ဒါမွမဟုတ္ ေပ်ာ႔ညံ႔မႈ မဟုတ္ပါဘူး။ ရွက္စရာလည္း မဟုတ္ပါဘူး။

အေနာက္ႏိုင္ငံစာရင္းမ်ားအရဆို လူေလးေယာက္မွာ တစ္ေယာက္ဟာ ဘ၀တစ္ခ်ိန္ခ်ိန္မွာ စိတ္ဓာတ္က်ေရာဂါ ခံစားရႏိုင္ပါသတဲ႔။ ရုပ္ရွင္သရုပ္ေဆာင္ Harrison Ford, Marlon Brando, Jim Carrey, Halle Berry နဲ႔ ဂီတပညာရွင္ Elton John, Billy Joel, Janet Jackson တို႔ဟာ သူတို႔ စိတ္ဓာတ္က်ေရာဂါ ေ၀ဒနာရွင္မွန္း လူသိရွင္ၾကား ေၾကျငာထားတဲ႔ နာမည္ေက်ာ္မ်ားထဲက အခ်ိဳ႕ ျဖစ္ပါတယ္။*

စိတ္ဓာတ္က်ေရာဂါရဲ႕ လကၡဏာေတြကေတာ႔

(၁) စိတ္ႏွလံုး ၫိႈးျခံဳးျခင္း၊ ငိုခ်င္ေနျခင္း
(၂) အေၾကာင္းမဲ႔ ႏုံးခ်ိႏြမ္းနယ္ေနျခင္း
(၃) ခါတိုင္း ေပ်ာ္ရႊင္စိတ္၀င္စားေနက် ကိစၥမ်ားအပါအ၀င္ ဘယ္အရာကိုမွ် မေပ်ာ္ရႊင္၊ စိတ္မ၀င္စားေတာ႔ျခင္း
(၄) ခံတြင္းပ်က္ျခင္း (တစ္လအတြင္း နဂို ကိုယ္အေလးခ်ိန္၏ ငါးရာခိုင္ႏႈန္း သို႔မဟုတ္ ႏွစ္ဆယ္ပံုတစ္ပံု က်သြားျခင္း)
(၅) အိပ္မေပ်ာ္ျခင္း (ညလယ္ႏိုးၿပီး ျပန္အိပ္မရျခင္း နဲ႔ မနက္ ပံုမွန္ထက္ ႏွစ္နာရီ ေစာႏိုးျခင္း တို႔လည္း ပါပါတယ္)
(၆) ေမွ်ာ္လင္႔ခ်က္ ကင္းမဲ႔ၿပီး၊ ကိုယ္႔တန္ဖုိး ေပ်ာက္ေနျခင္း
(၇) ထြက္ေပါက္ မျမင္ေတာ႔ပဲ အနာဂတ္အေပၚ လက္ေလွ်ာ႔ျခင္း
(၈) ကိုယ္႔ကိုကိုယ္ သတ္ေသလိုစိတ္ ေပၚေပါက္ျခင္း
(၉) အာရံု စူးစိုက္ႏိုင္မႈ ေလ်ာ႔ပါးသြားျခင္း
(၁၀) မိမိကိုယ္ကို ယံုၾကည္မႈ နည္းသြားျခင္း
(၁၁) ဘာကိုမွ လုပ္ကိုင္လိုစိတ္ မရွိေတာ႔ျခင္း
(၁၂) လိင္မႈကိစၥ စိတ္မ၀င္စားေတာ႔ျခင္း တို႔ ပါ၀င္ပါတယ္။

ဒါေတြကို တစ္ခါတေလ ကာယကံရွင္ ကိုယ္တိုင္ မဟုတ္ပဲ မိသားစုက သတိစထားမိတာမ်ိဳးလည္း ျဖစ္တတ္ပါတယ္။ အရပ္စကားအေခၚ “စိတ္ဓာတ္က်”တာနဲ႔ မတူတာကေတာ႔ တကယ္ေဆးကုရမယ္႔ စိတ္ဓာတ္က်ေရာဂါ (Clinical Depression) ဆိုရင္ အထက္ပါ လကၡဏာမ်ား (အကုန္လံုး ရွိရန္ မလိုပါ) ေန႔စဥ္ရက္ဆက္ အနည္းဆံုး ႏွစ္ပါတ္ ရွိရပါမယ္။ ေတာ္ေတာ္႔ကို ခံရဆိုးပါတယ္။ စိတ္ေထာင္းေတာ႔ ကိုယ္ေၾကဆိုတာ သိပ္မွန္တဲ႔ စကားပါ။

သိပ္ဆိုးရင္ေတာ႔ အမွန္တကယ္ မျဖစ္ေသာ ကိစၥမ်ားကို အမွန္ကဲ႔သို႔ ယံုၾကည္ျခင္းေတြ (delusions) ပါ ရတတ္ပါတယ္။ ဥပမာအားျဖင္႔ ကိုယ္႔ကိုကိုယ္ ျပစ္မႈက်ဴးလြန္မိတယ္လို႔ ယံုၾကည္ၿပီး ရဲထံ အဖမ္းခံတာမ်ိဳး၊ ကိုယ္႔ခႏၶာကိုယ္က ပုပ္ေဟာင္ေနတယ္လို႔ ယံုၾကည္ၿပီး လူေတြ႔မခံတာမ်ိဳး၊ ကိုယ္႔ကို သူမ်ားက လုပ္ၾကံတယ္ဆိုၿပီး အိမ္မွာ အလံုပိတ္ ေၾကာက္ေနတာမ်ိဳးေပါ႔။ တစ္ခါတေလေတာ႔ ဘယ္သူမွ အနားမရွိပဲ စကားေျပာသံေတြ ၾကားတာမ်ိဳး၊ အရိပ္ေတြ ျမင္တာမ်ိဳး လႈံ႕ေဆာ္မႈမဲ႔ အၾကား/ အျမင္အာရံုေတြ (auditory/ visual hallucinations) လည္း ျဖစ္တတ္ပါတယ္။ ဒါဆိုရင္ေတာ႔ ေသေသခ်ာခ်ာ ေဆးကုမွကုိ ျဖစ္ေတာ႔မယ္။

ဆက္ရန္......

*Semple, D., Smyth, R., Burns, J., Darjee, R. & McIntosh, A. (2005). Oxford Handbook of Psychiatry, Oxford: University Press.