စိတ္ေရာဂါ ေ၀ဒနာရွင္မ်ားကို ဥပေဒျဖင္႔ ကာကြယ္ျခင္း

ေဆးပညာေလာကမွာ က်င္႔သံုးတဲ႔ သမားက်င္႔၀တ္၀ိနည္း (Medical Ethics) ေတြဟာ အေနာက္တိုင္း ေတြးေခၚ ဒႆနပညာကို အေျခခံၿပီး၊ လူနာဖက္က ရပ္တည္ပါတယ္။

အဓိက သမားက်င္႔၀တ္၀ိနည္း ေလးသြယ္ (Four Principles of Medical Ethics) ကေတာ႔
၁။ လူနာ၏ ေကာင္းက်ိဳးကို ေရွးရႈျခင္း (Beneficence/ Do good)
၂။ လူနာ၏ ဆိုးက်ိဳးကို ေရွာင္ၾကဥ္ျခင္း (Non-maleficence/ Do no harm)
၃။ လူနာရဲ႕ အခ်ဳပ္အခ်ာပိုင္မႈ တစ္နည္းအားျဖင္႔ သူ႕ဘ၀အတြက္ သူဆံုးျဖတ္ႏိုင္မႈကို ေလးစားရျခင္း (Respect for autonomy)
၄။ လူနာေတြအေပၚ မွ်တရျခင္း (Justice) တို႔ ျဖစ္ပါတယ္။

တစ္ခါတရံ ဒီေလးခု အခ်င္းခ်င္း ထိပ္တုိက္ေတြ႕တဲ႕အခါမ်ိဳးမွာေတာ႔ လူနာရဲ႕ အခ်ဳပ္အခ်ာပိုင္မႈကို ေလးစားရျခင္း (Respect for autonomy) က ေရွ႕တန္းတင္ခံရတာ မ်ားပါတယ္။ ဆရာ၀န္က ဘယ္ေလာက္ ေကာင္းတယ္ထင္ထင္ လူနာမွာ စဥ္းစားဆံုးျဖတ္ႏိုင္စြမ္း ရွိလို႔ကေတာ႔ လူနာရဲ႕ ေရြးခ်ယ္မႈကသာ အတည္ျဖစ္ပါတယ္။ ေရာဂါ ရွည္ေညာင္းေစမယ္႔ ေဆးမ်ိဳး၊ ကုထံုးမ်ိဳးကို ဆရာ၀န္က လူနာရဲ႕ ေကာင္းက်ိဳးကို ေရွးရႈၿပီး ၫႊန္းေပမယ္႔ လူနာက အေၾကာင္းေၾကာင္းေၾကာင္႔ (ဥပမာ ကင္ဆာေဆး chemotherapy ဆိုရင္ ေဆးေၾကာင္႔ရတဲ႔ ေဘးထြက္ဆိုးက်ိဳးေတြကို မခံစားႏိုင္ မခံစားခ်င္လို႔) ျငင္းဆန္တာမ်ိဳးေပါ႔။ ေသေသခ်ာခ်ာ (အက်ိဳးအျပစ္ ေစ႔ငေအာင္) ရွင္းျပေဆြးေႏြးၿပီးသားေတာ႔ ျဖစ္ရပါမယ္။

လူနာရဲ႕ ေရြးခ်ယ္မႈနဲ႔ ဆန္႔က်င္ၿပီး ကုသခြင္႔ ရွိတာ စိတ္ေရာဂါ ေ၀ဒနာသည္ေတြကို ကုသတဲ႔ေနရာမွာပါ။ သေဘာကေတာ႔ စိတ္ေရာဂါေၾကာင္႔ ခ်င္႔ခ်ိန္ဆံုးျဖတ္ႏိုင္စြမ္း မရွိတဲ႔ အခ်ိန္ကာလ တစ္ခုအတြင္း (တစ္နည္းအားျဖင္႔ ေရာဂါေဖာက္ေနခိုက္) ဆရာ၀န္က လူနာကိုယ္စား ဆံုးျဖတ္ၿပီး ကုသင္႔တာကို ကုေပးတဲ႔သေဘာပါ။ ဒါေပမယ္႔ လုပ္ခ်င္တိုင္း အရမ္းကာေရာ လုပ္လို႔ မရပါဘူး။ ျဖစ္ရိုးျဖစ္စဥ္နဲ႔ မူကြဲေနတဲ႔ လုပ္ရပ္မွာ လူနာေရာ၊ ဆရာ၀န္ပါ vulnerable (အကာအကြယ္မဲ႔၊ မလံုမၿခံဳ) ျဖစ္တတ္ပါတယ္။

စိတ္ေရာဂါေ၀ဒနာရွင္ေတြဟာ ေယဘုယ်အားျဖင္႔ လူ႕အသိုင္းအ၀ိုင္းရဲ႕ ပယ္ျခင္း ၾကဥ္ျခင္းကို ခံရၿပီးသား ျဖစ္ပါတယ္။ ေျမနိမ္႔ရာ လွံစိုက္တာမ်ိဳး မျဖစ္ရေအာင္ စိတ္ေရာဂါ ေ၀ဒနာရွင္မ်ားကို ကာကြယ္တဲ႔ ဥပေဒေတြ ရွိပါတယ္။ ႏိုင္ငံတိုင္းမွာေတာ႔ မဟုတ္ပါဘူး။ ယူေကမွာဆိုရင္ စေကာ႔တလန္မွာ တစ္မ်ိဳး၊ အဂၤလန္နဲ႔ ေ၀လနယ္မွာ တစ္မ်ိဳး၊ ေျမာက္ပိုင္း အိုင္ယာလန္မွာ တစ္မ်ိဳး နည္းနည္းစီ ကြဲပါတယ္။ ကၽြန္မသိတဲ႔ အဂၤလန္နဲ႔ ေ၀လနယ္က လုပ္ထံုးလုပ္နည္းကို နည္းနည္း ေျပာျပခ်င္ပါတယ္။

Mental Health Act ရွိတဲ႔အတြက္ စိတ္ေရာဂါ ခံစားေနရတဲ႔ လူတစ္ေယာက္ကို သူ႕ဆႏၵကို ဆန္႔က်င္ၿပီး ဥပေဒအရ ေဆးရံုတင္ ေဆးကုႏိုင္တဲ႔ အခြင္႔အေရး ဆရာ၀န္မွာ ရွိသလို၊ လူနာမွာလည္း ဒီကိစၥအေပၚ စိန္ေခၚအယူခံႏိုင္ခြင္႔ကို သူ႕အခြင္႔အေရးအေနနဲ႔ အလိုအေလ်ာက္ ရပါတယ္။ ဥပေဒသာ မရွိခဲ႔ရင္ ဒီလို လုပ္ပိုင္ခြင္႔ ရွိတာကို လူနာေတြ သိခ်င္မွ သိ၊ ရခ်င္မွ ရမွာေပါ႔။ တျခားလမ္းေၾကာင္းကေန အယူခံေတာ႔လည္း အခ်ိန္ ပိုၾကာရင္ ၾကာမယ္။ ဒါမွမဟုတ္ ေဆးရံုေပၚ မူတည္လို႔၊ လူနာ မ်က္ႏွာ ရွိ၊မရွိေပၚ မူတည္လို႔ တံု႔ျပန္ရလဒ္ခ်င္း မတူတာမ်ိဳးလည္း ျဖစ္ရင္ျဖစ္မယ္ေပါ႔။

လူတစ္ေယာက္ဟာ စိတ္ပူရေလာက္ေအာင္ စိတ္ေဖာက္ျပန္လာရင္ အမ်ားအားျဖင္႔ အဲဒီလူရဲ႕ မိသားစုက မိသားစု ဆရာ၀န္ (General Practioner-GP) ကို အေၾကာင္းၾကားတတ္ပါတယ္။ မိသားစုဆရာ၀န္က ပဏာမ သြားၾကည္႔ၿပီး ဒီလူဟာ တျခားေရာဂါ မဟုတ္ပဲ စိတ္ေရာဂါေၾကာင္႔ ဒီလို ျဖစ္ေနတယ္၊ တကယ္လည္း ေနာက္တစ္ဆင္႔ စစ္ေဆးဖို႔ လုိအပ္ေနၿပီလို႔ ထင္ရင္ Mental Health Act assessment လို႔ေခၚတဲ႔ အထူးစစ္ေဆးမႈအတြက္ တာ၀န္က် လူမႈ၀န္ထမ္း အရာရွိ (Approved Social Worker - ASW) ကို အေၾကာင္းၾကားပါတယ္။ မ်ားေသာအားျဖင္႔ ဒီလိုစစ္ေဆးမႈဟာ ဒီလူ(လူနာ)ရဲ႕ အိမ္မွာ ျဖစ္တတ္ပါတယ္။ လူနာက အရမ္းႀကီး ေသာင္းက်န္းမေနဘူး၊ သူ႕မိသားစုကလည္း စစ္ေဆးမယ္႔အဖြဲ႕ မလာမခ်င္း လူနာကို ေစာင္႔ေရွာက္ေပးဖို႔ လိုလားစိတ္ခ်တယ္ ဆိုရင္ေပါ႔။

အဲဒီလို မဟုတ္ပဲ လူနာက ေရာဂါေၾကာင္႔ အနားက မိသားစု၀င္ေတြကို ရန္ျပဳၿခိမ္းေျခာက္ေနမယ္ ဆိုရင္ေတာ႔ မိသားစုဆရာ၀န္ သို႔မဟုတ္ မိသားစုကိုယ္တိုင္က ရဲကို အေၾကာင္းၾကားပါတယ္။ ရဲက “လံုၿခံဳစိတ္ခ်ရရာ ေနရာ” (ဥပမာ ေဆးရံု အေရးေပၚဌာန သို႔မဟုတ္ မ်ားေသာအားျဖင္႔ ရဲစခန္း) ကို ေခၚသြားရပါတယ္။ ရဲစခန္းေရာက္ၿပီးတဲ႔အခါ တာ၀န္က် လူမႈ၀န္ထမ္း အရာရွိ (ASW) ကို ေခၚပါတယ္။ ဒီလို မဟုတ္ပဲ လမ္းေပၚမွာ ေလွ်ာက္ရမ္း သို႔မဟုတ္ အႏၲရာယ္ မေရွာင္ ေလွ်ာက္သြားေနလို႔ ရဲကဖမ္းလာတဲ႔လူ ဆိုရင္လည္း မႈခင္းဆရာ၀န္က အရင္ စစ္ေဆးၿပီး စိတ္ေရာဂါေၾကာင္႔ ျဖစ္ႏိုင္တယ္-လို႔ ထင္ရင္ အထက္ကလိုပဲ ASW ကို ခ်က္ခ်င္း ေခၚရပါတယ္။

လူနာက တစ္ေယာက္တည္း ေနၿပီး ဘယ္သူ႕ကိုမွ အေတြ႕မခံ (ဥပမာ လူေတြက သူ႕ကို လုပ္ႀကံဖို႔ ေနာက္ေယာင္ခံေနတယ္-လို႔ ေရာဂါေၾကာင္႔ ယံုၾကည္ေန)တာမ်ိဳးဆိုရင္ လူနာရဲ႕အိမ္ကို ခြင္႔ျပဳခ်က္ မပါပဲ ၀င္ဖို႔ ၀ရမ္း လိုပါတယ္။ ဒီ၀ရမ္းရဖို႔ကို ASW က တာ၀န္က် တရားသူႀကီး (Magistrate) ကို ဆက္သြယ္ပါတယ္။

ASW က Mental Health Act assessment လို႔ေခၚတဲ႔ အထူးစစ္ေဆးမႈကို စီစဥ္တဲ႔အခါ တစ္ေဆးရံုစီက လာတဲ႔ လြတ္လပ္ေသာ ဆရာ၀န္ႏွစ္ဦး (two independent doctors) ကို ရွာရပါတယ္။ အေၾကာင္းကေတာ႔ ပင္းထားတာ မဟုတ္တဲ႔၊ မွ်တတဲ႔ သေဘာထားအျမင္ကို လိုခ်င္လို႔ပါပဲ။ ဒီဆရာ၀န္ႏွစ္ေယာက္မွာ အနည္းဆံုးတစ္ေယာက္က အေတြ႕အႀကံဳရွိ စိတ္ေရာဂါကု ဆရာ၀န္ ျဖစ္ပါတယ္။ က်န္တစ္ေယာက္ကေတာ႔ ဒီလို အထူးစစ္ေဆးမႈေတြအတြက္ ေလ႔က်င္႔ေပးထားတဲ႔ အေတြ႕အႀကံဳရွိ (General Practioner-GP) ျဖစ္တာ မ်ားပါတယ္။ တစ္ခါတေလေတာ႔ အေတြ႕အႀကံဳရွိ စိတ္ေရာဂါကု ဆရာ၀န္ ႏွစ္ေယာက္ ျဖစ္တတ္ပါတယ္။ တစ္ေဆးရံုတည္းက မျဖစ္ရပါဘူး။

သံုးေယာက္ဆံုရင္ လူနာနဲ႔ ေတြ႕ဆံုစစ္ေဆးမႈ လုပ္ပါတယ္။ ရဲစခန္းမွာ ဆိုရင္ေတာင္ လူနာကို ခ်ဳပ္ေႏွာင္မထားပါဘူး။ Interview အခန္းထဲ ေခၚ၊ မိတ္ဆက္၊ လက္ဆြဲႏႈတ္ဆက္ၿပီး ေအးေအးေဆးေဆး ေမးျမန္းတာပါပဲ။ လူနာကလည္း မ်ားေသာအားျဖင္႔ ေကာင္းေကာင္းမြန္မြန္ တံု႔ျပန္တတ္ပါတယ္။ လူနာက ေသာင္းက်န္းႏိုင္တဲ႔ သာဓက ရွိရင္ေတာ႔ ရဲသားမ်ား အခန္း၀မွာ လိုရမယ္ရ ေခၚထားရပါတယ္။ သိပ္ေသာင္းက်န္းေနရင္ေတာ႔ cell အျပင္နဲ႔အတြင္း တိုတုိနဲ႔ လိုရင္း အေမးအေျဖေပါ႔။ ဒီလို စစ္ေဆးမႈမွာ တာ၀န္ရွိသူအားလံုး ယဥ္ေက်းၾကပါတယ္။

ေယဘုယ်အားျဖင္႔ ASW ဟာ လူနာကို ကိုယ္စားျပဳၿပီး သူ႕ရဲ႕တာ၀န္တစ္ခုက လူနာအတြက္ အေကာင္းဆံုး ျဖစ္ဖို႔၊ လူနာရဲ႕ အခြင္႔အေရးကို ကာကြယ္ေပးဖို႔ ျဖစ္ပါတယ္။ လူနာမိသားစုနဲ႔ ဆက္သြယ္ၿပီး သူတို႔ သေဘာ၊ ေသာကေတြကို တုိက္ရိုက္ နားေထာင္တဲ႔သူလည္း ျဖစ္ပါတယ္။ လူနာရဲ႕ဆႏၵကို ဆန္႔က်င္ၿပီး ေဆးရံုတင္ရတဲ႔ကိစၥ မလိုအပ္ပဲ မျဖစ္ရေလေအာင္ ႀကိဳးစားတတ္ပါတယ္။ လူနာကို နား၀င္ေအာင္ အရွင္းအေျပာ ကၽြမ္းက်င္ညက္ေညာၾကပါတယ္။ ဆရာ၀န္ႏွစ္ေယာက္နဲ႔လည္း က်ိဳးေၾကာင္းခိုင္လံုရင္ သေဘာထား ကြဲလြဲႏိုင္ပါတယ္။ (ဒါက ျဖစ္ေတာ႔ ျဖစ္ခဲပါတယ္။)

စစ္ေဆးေမးျမန္းၿပီးလို႔ လူနာက စိတ္ေရာဂါေၾကာင္႔ မဟုတ္ပဲ အရက္ သို႔မဟုတ္ မူးယစ္ေဆး၀ါးေၾကာင္႔ ခဏ ေၾကာင္ေနတတ္တာမ်ိဳးဆိုရင္ စိတ္ေရာဂါေဆးရံုကို မတင္ပါဘူး။ စိတ္ေရာဂါ ရွိတယ္လို႔ သိၿပီးသား လူနာေဟာင္း သို႔မဟုတ္ စိတ္ေရာဂါရွိတယ္လို႔ ေတာ္ေတာ္ေလး ေသခ်ာေနတဲ႔ လူနာသစ္ ဆိုရင္ေတာ႔ ေဆးရံုမွာ ကုသင္႔သလား၊ ေနအိမ္ထိ အေရာက္ လာၾကည္႔ပံ႔ပိုးမယ္႔ Home Treatment/ Crisis Resolution Teams ေတြနဲ႔ ကုသင္႔သလား ဆံုးျဖတ္ရပါတယ္။ မလိုအပ္ပဲ ေဆးရံုမတင္ပါဘူး။ ေရွးပံုစံ ႏွစ္ရွည္လမ်ား ေလွာင္ထားတဲ႔ Mental Asylums/ Institutions (ျမန္မာျပည္မွာေတာ႔ အရူးေထာင္လို႔ ေခၚၾကတယ္ ထင္ပါရဲ႕) ေတြ မရွိေတာ႔တာ ၾကာလွပါၿပီ။ ေရာဂါေဖာက္တံုး ေဆးရံုတက္ကု၊ ၿပီးရင္ ကိုယ္႔အိမ္ကိုယ္ျပန္ မိသားစုနဲ႔ ေနႏိုင္ပါတယ္။ အဲဒီလို ေနႏိုင္ေအာင္ ထိထိေရာက္ေရာက္ ပံ႔ပိုးႏိုင္တဲ႔ ေဆးရံုျပင္ပ ကုသေရးအဖြဲ႔ေတြ (Home Treatment/ Crisis Resolution Teams) လည္း ရွိတာကိုး။

ေဆးရံုတက္ကုမွ ျဖစ္မယ္ ဆိုရင္ေတာ႔ လူနာကို အသိေပးရပါတယ္။ သူက သေဘာတူရင္ ဒါဟာ “မိမိဆႏၵအေလ်ာက္ ေဆးရံုတက္ျခင္း (voluntary admission)” ျဖစ္ပါတယ္။ လူနာက သူ႕မွာ ဘာေရာဂါမွ မရွိဘူး၊ ေဆးရံုတက္စရာ ေဆးေသာက္စရာလည္း မလိုဘူးလို႔ ယံုၾကည္ၿပီး ျငင္းဆန္ရင္ေတာ႔ ဥပေဒ သံုးရမလား စဥ္းစားရေတာ႔တယ္။

လူနာဟာ သူ႕ရဲ႕ ခုလက္ရွိ စိတ္ေရာဂါ တစ္မ်ိဳးမ်ိဳး ခံစားေနရတဲ႔ လကၡဏာ ရွိၿပီး၊ အဲဒီ လကၡဏာေတြက
(၁) သူကိုယ္တိုင္ရဲ႕ လံုျခံဳမႈ
(၂) သူကိုယ္တိုင္ရဲ႕ က်န္းမာေရး
(၃) အမ်ားသူငါ လူတကာရဲ႕ ေကာင္းက်ိဳး လံုျခံဳမႈ- ထဲက တစ္ခုခု သို႔မဟုတ္ တစ္ခုထက္ ပိုတဲ႔ အခ်က္ေတြကို ၿခိမ္းေျခာက္ေနသလား ဆန္းစစ္ရပါတယ္။

ဥပမာ
(၁) စိတ္ဓာတ္က်ေရာဂါ အလြန္အမင္း ဆိုးေနသူတစ္ဦးက သတ္ေသဖို႔ ႀကိဳးစားတာမ်ိဳး
(၂) စိတ္ကစဥ္႔ကလ်ားေရာဂါသည္တစ္ေယာက္က သူ ေသာက္ေနက် စိတ္ေရာဂါေဆးေတြကို သူမ်ားက အဆိပ္ခတ္ပါတယ္လို႔ ယံုၿပီး ေဆးမေသာက္ေတာ႔လို႔ ေရာဂါဆိုးလာၿပီး လံုး၀ မစားမေသာက္ မအိပ္ပဲ စိုးရိမ္စရာ ျဖစ္လာတာမ်ိဳး
(၃) စိတ္ႂကြေရာဂါ ေဖာက္ေနသူတစ္ေယာက္ဟာ သူ႕ကိုယ္သူ ဂ်ိမ္းစဘြန္းကဲ႔သို႔ အထူးသူလွ်ိဳလို႔ ယံုၾကည္တဲ႔အျပင္ ေနာက္က ရန္သူ လိုက္လာတယ္ ဆိုၿပီး ကားကို ရမ္းကားစြာ ေမာင္းတာမ်ိဳးေပါ႔။

အထက္မွာ ေဖာ္ျပခဲ႔တဲ႔ သံုးခ်က္ထဲက အနည္းဆံုး တစ္ခ်က္နဲ႔ ညီရင္ ဥပေဒကို သံုး၊ လူနာရဲ႕ဆႏၵကို ဆန္႔က်င္ၿပီး စိတ္ေရာဂါကုေဆးရံုကို တင္လို႔ ရပါတယ္။ ဒါကို compulsory/ formal admission လို႔ ေခၚပါတယ္။ ဒါကလည္း အခ်ိန္ကာလ အကန္႔အသတ္နဲ႔ပါ။ ပုဒ္မေပၚ မူတည္လို႔ စစ္ေဆးဖို႔ပဲဆိုရင္ အၾကာဆံုး (၂၈)ရက္၊ ေဆးပါကုဖို႔ဆိုရင္ အၾကာဆံုး (၆)လ အထိပါပဲ။ လိုအပ္ရင္ေတာ႔ ထပ္တိုးႏိုင္ပါတယ္။ အဲဒီ ဆံုးျဖတ္ခ်က္ကို ေထာက္ခံမယ္႔ အေၾကာင္းအရာ ခိုင္ခိုင္လံုလံု (အထက္က သံုးခ်က္ထဲက အနည္းဆံုး တစ္ခု) ေတာ႔ ရိွရတာေပါ႔။ လူနာကို ဒီလို ဆံုးျဖတ္တဲ႔အေၾကာင္း သိေအာင္ ခ်က္ခ်င္း ရွင္းျပရပါတယ္။

ဒါဟာ လူနာအတြက္ လမ္းဆံုး မဟုတ္ပါဘူး။ မေက်နပ္ရင္ အယူခံ ၀င္ႏိုင္တဲ႔ အခြင္႔အေရး ရွိပါတယ္။ ဒါကိုလည္း ASW က တစ္ခါတည္း အသိေပးပါတယ္။ အဲဒီအတြက္ ေရွ႕ေနလည္း ငွားေပးပါတယ္။ ဒီအမႈေတြကို သူ႕အခ်ိန္ ကန္႔သတ္ခ်က္အတြင္းမွာ ၾကားနာရပါတယ္။ နာၾကားတဲ႔ ခံုအဖြဲ႕(Mental Health Review Tribunal) မွာ ဥပေဒ ကၽြမ္းက်င္သူ တစ္ဦး၊ စိတ္ေရာဂါ အထူးကု တစ္ဦး နဲ႔ အရပ္သား တစ္ဦး ေပါင္းသံုးဦး ပါ၀င္ပါတယ္။ ဒီအဖြဲ႕ကို အယူခံခ်က္ဆိုင္ရာ ဗဟိုဌာနက စီစဥ္ေစလႊတ္တာ ျဖစ္ၿပီး၊ တျခားအရပ္ေဒသက လာတာ ျဖစ္ပါတယ္။ လြတ္လပ္မွ်တေစတဲ႔ သေဘာပါပဲ။

ဒီအဖြဲ႕က လူနာကို လက္ရွိကုေနတဲ႔ စိတ္ေရာဂါပါရဂူ၊ လူနာရဲ႕ လက္ရွိ သူနာျပဳထဲက တစ္ဦး နဲ႔ လူမႈ၀န္ထမ္းအရာရွိ စုစုေပါင္း သံုးဦးရဲ႕ အစီရင္ခံစာ သံုးေစာင္ကို ဖတ္ပါတယ္။ လူနာနဲ႔လည္း ေတြ႕ဆံု စကားေျပာပါတယ္။ ၿပီးမွ အစီရင္ခံစာတင္တဲ႔ အထက္ပါ သံုးဦး၊ လူနာ၊ သူ႕ရဲ႕ ေရွ႕ေနတို႔နဲ႔ မ်က္ႏွာစံုညီ ခံုရံုးထိုင္ပါတယ္။ ေဆးရံုမွာ လာလုပ္တဲ႔ ခံုရံုးေပမယ္႔ ဥပေဒအရ လိုအပ္ခ်က္ေတြအတိုင္း စစ္ေမးတာပါ။ ဒီခံုအဖြဲ႕က လူနာကို သူ႕ဆႏၵ ဆန္႔က်င္ၿပီး ေဆးရံုတင္ထားတာဟာ ဥပေဒနဲ႔ မညီဘူးလို႔ ေတြ႕ရွိရင္ နဂိုပုဒ္မ ပ်က္ပ်ယ္ၿပီး လူနာလည္း သူ႕သေဘာ သူေဆာင္ခြင္႔ ရပါတယ္။ ေဆးရံုက ဆင္းႏိုင္တယ္ေပါ႔။ ကိုက္ညီရင္ေတာ႔ ေဆးကုဖို႔ လိုသေလာက္ ေဆးရံုမွာ ဆက္ေနရပါတယ္။

ေဆးရံုေပၚမွာ ေဆးကုလိုက္လို႔ လူနာက သက္သာလာၿပီး ဆရာ၀န္နဲ႔ ေျပာဆိုေဆြးေႏြးႏိုင္တဲ႔ အေျခအေနကို ျပန္ေရာက္ၿပီ ဆိုရင္ေတာ႔ လူနာနဲ႔ ဆရာ၀န္ ပြင္႔ပြင္႔လင္းလင္း ေရွ႕ကုထံုးကို ေဆြးေႏြးႏိုင္ပါၿပီ။ လူနာရဲ႕ အခ်ဳပ္အခ်ာပိုင္မႈကို ေလးစားရျခင္း (Respect for autonomy) ျပန္တည္သြားၿပီေပါ႔။ လူနာကလည္း သူ႕ေကာင္းက်ိဳးအတြက္မွန္း လက္ခံလာလို႔ အသာတၾကည္ပဲ ေဆးရံုမွာ ဆက္ေနဖို႔ သေဘာတူတတ္ပါတယ္။ ဒါဆို ဥပေဒ သံုးၿပီး ေဆးရံုတင္ထားတဲ႔ ကိစၥကို သူ႕ကို ကုေနတဲ႔ စိတ္ေရာဂါပါရဂူႀကီးက ပယ္ဖ်က္ေပးႏိုင္ပါတယ္။ “မိမိဆႏၵအေလ်ာက္ ေဆးရံုတက္ျခင္း (voluntary admission)” ျပန္ျဖစ္သြားတာေပါ႔။

ဒီေလာက္ဆို သာမန္လူထုရဲ႕ ၾကဥ္ျခင္း၊ ပယ္ျခင္းကို မသိမသာေရာ၊ သိသိသာသာပါ ခံရတဲ႔ စိတ္ေရာဂါ ေ၀ဒနာရွင္ေတြကို ဥပေဒကေပးတဲ႔ အကာအကြယ္အေၾကာင္း တစ္ေစ႔တစ္ေစာင္းေလး စံုသေလာက္ ျဖစ္သြားပါၿပီ။ အရမ္းႀကီး ရႈပ္ေထြးမသြားဘူးလို႔ေတာ႔ ေမွ်ာ္လင္႔ပါတယ္။ ဟုတ္၊ မဟုတ္ေတာ႔ ေရးသြားမယ္႔ comments ေတြကေန ေကာက္ခ်က္ ဆြဲယူရမွာပဲ။ တျခားႏိုင္ငံေတြကနဲ႔ မ်က္ျမင္ အေတြ႕အႀကံဳေတြ ရွိရင္လည္း ၾကားသိလိုပါတယ္။ ေက်းဇူးတင္ပါတယ္။

ဘူးသီးတံဆိပ္နဲ႕တံျမက္စည္း

ကိုယ္ ငယ္ငယ္က ေမေမက ရန္ကုန္ၿမိဳ႕ျပင္ ဆင္ေျခဖုံး ရပ္ကြက္တစ္ခုမွာ ကိုယ္ပိုင္ေဆးခန္းေလး ဖြင္႔ၿပီး အပို၀င္ေငြ ရွာပါတယ္။ အစိုးရအလုပ္က ၿပီးတာနဲ႔ အိမ္ ကမန္းကတန္း ျပန္၊ ေကာ္ဖီနဲ႔ မုန္႔ေလးစားၿပီး ေဆးခန္း ေျပးရရွာတာပဲ။ ခုေခတ္လုိ ေပၚလီကလင္းနစ္ႀကီးေတြလည္း မဟုတ္ပါဘူး။ ေဆးခန္း ပိစိေကြးေလးပါ။ သူ႕လူနာ ပရိသတ္ကေတာ႔ ေမေမမွ ေမေမ။ သိပ္အားကိုး ခ်စ္ခင္ၾကတာ။ တနဂၤေႏြေန႔ အစားထုိင္ ဆရာ၀န္ေတြနဲ႔ေတြ႕ရင္ တခ်ိဳ႕က ႀကိတ္မွိတ္ၿပီး ျပန္သြားၾကတယ္။ ခန္းဆီးၾကားက ေခ်ာင္းၾကည္႔ၿပီး၊ သူတို႔ ဆရာမႀကီး မဟုတ္လုိ႔ မျပဘူး-တဲ႔။

ေမေမက လူနာေတြကို ေသေသခ်ာခ်ာ ၾကည္႔တယ္။ ေျပာစရာရွိရင္ ေျပာတယ္။ မလိုပဲ ေဆးမထိုး၊ ေဆးမသြင္းဘူး။ ဆြဲမကုဘူး။ ေဆးဖိုးကို မတရား မယူဘူး။ သီလရွင္၊ ဘုန္းႀကီးဆို ဒါနျပဳ အလကား ကုေပးတယ္။ ေစတနာေကာင္းေတာ႔ ေမေမက ေဆးလိုက္ပါတယ္။ သူကုရင္ လူနာေတြ ခဏနဲ႔ သက္သာတာပဲ။ အဲ.....စိတ္တိုရင္ေတာ႔ နည္းနည္း ေအာ္တတ္တယ္။ ဒါကလည္း ခု ျပန္ေတြးၾကည္႔ေတာ႔ သူ႕ခမ်ာ ပင္ပန္းရွာတယ္ေလ။ သူတို႔ေခတ္က သမၼာအာဇီ၀နည္းနဲ႔ပဲ ေငြရွာတတ္ၾကတာကိုး။ ထားေတာ႔။

ေမေမက အလုပ္လုပ္တာ စည္းစနစ္ သိပ္က်ၿပီး လာဘ္ျမင္တယ္။ သူမ်ားက သူ႕လို မဟုတ္ေတာ႔ သူ မခ်င္႔မရဲ ျဖစ္တယ္ ေနမွာေပါ႔ေလ။ အလုပ္မ်ားတဲ႔ ေဆးခန္းမွာ ေမေမ ေအာ္တာ၊ဆူတာ အခံရဆံုးကေတာ႔ သူ႕ ေဆးခန္းအကူေလးေတြပဲ။ အမ်ားစုုက ေမေမ႔ စံနဲ႔ ေမွ်ာ္လင္႔ခ်က္ကို မလိုက္ႏိုင္ၾကလို႔ ခဏခဏ လူေျပာင္းရတယ္။ ဒီလိုနဲ႔ ကိုတင္ေအာင္ဆိုတဲ႔ သြက္သြက္လက္လက္ ဥာဏ္ေကာင္းေကာင္း ေရႊေတာင္သား ေဆးခန္းအကူေလး ေရာက္လာတဲ႔ အထိေပါ႔။

ကိုတင္ေအာင္က ေမေမ႔လိုပဲ စနစ္က်ၿပီး လာဘ္ျမင္ေတာ႔ ဆရာတပည္႔ အဆင္ေျပေနေလေရာ။ သူက ကိုယ္တို႔ တစ္ပတ္တစ္ခါ သြားေနက် ေစ်းႀကီးနားမွာလည္း ေနေတာ႔ ေသာၾကာေန႔ညဆို ေမေမက ေဆးခန္းကအျပန္ ကားေပၚမွာ ေစ်းစာရင္း ေပးတတ္တယ္။ ပါးစပ္နဲ႔ ေျပာတာကို ကိုတင္ေအာင္က သူ႕စာအုပ္ကေလးမွာ ေရးလို႔ေပါ႔။ ေနာက္ေန႔ ေမေမ ေစ်းသြားရင္ သူက မွာထားတာတခ်ိဳ႕ ၀ယ္ထားေပးႏွင္႔ေတာ႔ ကိုယ္တို႔ ေစ်းေရာက္ေနာက္က်လည္း ကိစၥ မရွိဘူးေလ။ ဟုတ္ေနတာပဲ။

ေမေမ႔ေဆးခန္း သိမ္းခ်ိန္ဆို ေဖေဖနဲ႔ ကိုယ္က ၿမိဳ႕ထဲ အေနာ္ရထာလမ္းေပၚ ကားဂိတ္ကို သြားႀကိဳပါတယ္။ ေဆးခန္းရွိရာ ဆင္ေျခဖံုးရပ္ကြက္က ညဖက္ဆိုရင္ အမူးသမားေတြ မ်ားၿပီး ကိုယ္ပိုင္ကားေတြကို ရန္ရွာလို႔ အဲဒီထိ သြားမႀကိဳျဖစ္ေတာ႔တာ။ ေမေမ႔ကိုက် အမူးသမားေတြက သူတို႔ရပ္ကြက္မွာ ႏွစ္ေပါင္းမ်ားစြာ ေဆးကုေပးေနတဲ႔ ဆရာမႀကီးဆိုၿပီး ရိုေသၾကတယ္။ အမူးပါးေတြ။

ကိုယ္က ေမေမ႔ကို ႀကိဳၿပီး ျပန္လာရင္ လမ္းမွာ ကိုတင္ေအာင္နဲ႔ ရုပ္ရွင္ဖြက္တမ္း ကစားတာပဲ။ ခုေခတ္ကေလးေတြေတာ႔ ဒီကစားနည္းကို နားလည္ခ်င္မွ လည္မယ္။ Charade နဲ႔ေတာ႔လည္း မတူဘူး။ အမူအရာနဲ႔ သဲလြန္စ ေပးတာ မပါလို႔။ ရုပ္ရွင္ဇာတ္ကားနာမည္ကို အကၡရာေတြခ်ည္း အရင္ ေျပာၿပီးမွ ေျဖတဲ႔သူက တစ္လံုးခ်င္း မွန္းရတာ။ အဲဒီတံုးက ကိုယ္က ျမန္မာရုပ္ရွင္ကားနာမည္ေတြကို ေခတ္ေဟာင္းကားမက်န္ အရမ္း သိေတာ႔ ကိုယ္ ႏိုင္တာ မ်ားတာေပါ႔။ ကိုတင္ေအာင္ခမ်ာ ေဆးခန္းမွာ တစ္ညေနလံုး ျပာယာခတ္ေအာင္ ေမေမ႔စိတ္ႀကိဳက္ အလုပ္ေတြ ဇယ္ဆက္သလို လုပ္ခဲ႔ရလို႔ အရမ္းကို ပင္ပန္းေပမယ္႔ ကိုယ္႔ကိုလည္း ေၾကာက္ရေတာ႔ အိပ္ငိုက္ငိုက္နဲ႔ ရုပ္ရွင္ဖြက္ရ၊ ေျဖရေပါ႔ေလ။ မဟုတ္ရင္ ဂ်ီက်ခံရမွာကိုး။ ကိုယ္ ငယ္ငယ္က ဆိုးပံုမ်ား။

ဒါနဲ႔ ေသာၾကာတစ္ညမွာ ေမေမက ေဆးခန္းအျပန္လမ္းမွာ ထံုးစံအတိုင္း ေစ်းမွာပါတယ္။ ကိုတင္ေအာင္ကလည္း ထံုးစံအတိုင္း မွတ္သားလို႔ေပါ႔။ ေနာက္တစ္ေန႔ ေစ်းမွာ ေတြ႕ေတာ႔ ကိုတင္ေအာင္က ျပဴးတူးျပာတာနဲ႔။ “က်န္တာအားလံုး ရတယ္ ဆရာမႀကီး။ ဘူးသီးတံဆိပ္နဲ႔ တံျမက္စည္းေတာ႔ ရွာမေတြ႕ဘူး” တဲ႔။

ေမေမကလည္း ဒီေလာက္ သြက္တဲ႔ သူ႕တပည္႔ေက်ာ္ ဒီတစ္ခါေတာ႔ ေရွာ္လွခ်ည္လားေပါ႔။ “မင္း ဒါေလးေတာင္ ရေအာင္ မရွာႏိုင္ဘူးလား” လို႔ ေမးေတာ႔ ကိုတင္ေအာင္က “တျခားတံဆိပ္နဲ႔ တံျမက္စည္းေတြ ကၽြန္ေတာ္ ေတြ႕တယ္ ဆရာမႀကီး။ ဘူးသီးတံဆိပ္နဲ႔ပဲ ရွာမရတာ” လို႔ ျပာျပာသလဲ ရွင္းျပပါတယ္။ ေမေမက ဟက္ဟက္ပက္ပက္ ရယ္ပါေလေရာ။

“ငါေျပာတာ ဘူးသီးစိတ္ တစ္စိတ္နဲ႔ တံျမက္စည္း ဟဲ႔” “ဘူးသီးတံဆိပ္နဲ႔ တံျမက္စည္း မဟုတ္ဘူး” ဆိုမွ ဆရာတပည္႔ ႏွစ္ေယာက္သား အားရပါးရ ရယ္ၾကရပါသတဲ႔။

ျမန္မာစကားရဲ႕ သံတူေၾကာင္းကြဲေတြမ်ား တစ္ခါတစ္ခါ ဒီလို ေႏွာက္တတ္တယ္ဆိုတာ ကိုယ္တို႔ မိသားစုအသိုင္းအ၀ိုင္းမွာေတာ႔ “ဘူးသီးတံဆိပ္နဲ႔ တံျမက္စည္း” အေၾကာင္း ေျပာေျပာၿပီး ရယ္ျဖစ္ၾကတာ ခုခ်ိန္ထိပါပဲ။

Adult ADHD

စာဖတ္သူ ဘိုဘို အေမးရွိလာလို႔ ကိုယ္တိုင္ မေတြ႕ဖူး၊ မကုဖူး(ေသး)တဲ႔ ေရာဂါအေၾကာင္း ရွာေဖြဖတ္ရႈၿပီး ပို႔စ္တင္လိုက္ပါတယ္။ အမ်ားအတြက္ အက်ိဳးရွိေစလိမ္႔မယ္လို႔ ေမွ်ာ္လင္႔ပါတယ္။

္လူႀကီးေတြမွာ ျဖစ္တဲ႔ အာရံုမစိုက္ႏိုင္တဲ႔ ေရာဂါ (Adult Attention-Deficit Hyperactivity Disorder) ဟာ ကေလးေတြမွာ ျဖစ္တဲ႔ ADHD ေရာဂါလကၡဏာေတြနဲ႔ ေတာ္ေတာ္တူပါတယ္။ ေဒါက္တာ ဇင္သူ ေရးၿပီးသားမို႔ Public Health in Myanmar site က သူ႔စာကိုပဲ ဒီမွာ ၫႊန္းလိုက္ပါတယ္။

အတိုခ်ဳပ္ နည္းနည္း ျပန္ေကာက္ရရင္ေတာ႔ အဓိက လကၡဏာေတြမွာ

(၁)အာရံု စူးစိုက္ႏိုင္မႈ မရွိျခင္း (Inattention)
(၂)ဂနာမျငိမ္ဘဲ အျမဲတမ္း လႈပ္ရြေနျခင္း (Hyperactivity)
(၃)လွ်ပ္တပ်က္ စိတ္ကူးေပၚရာ မစဥ္းစား၊ အႏၲရာယ္ကို မမႈပဲ လုပ္ကိုင္တတ္ျခင္း (Impulsivity) တို႔ ပါ၀င္ပါတယ္။

ကေလးေတြမွာ ဒီေရာဂါကို ေရာဂါအေနနဲ႔ သတိျပဳ ရွာေဖြ၊ လက္ခံကုသႏႈန္း ျမင္႔မားေပမယ္႔ လူႀကီးေတြမွာေတာ႔ ဒီလို မျဖစ္ေသးပါဘူး။ ဒီေရာဂါရွိတဲ႔ ကေလးေတြဟာ အသက္ႀကီးလာတာနဲ႔အမွ် ေရာဂါလကၡဏာေတြ ေလ်ာ႔ပါးလာတယ္ ဆိုေသာ္ျငား၊ သူတို႔အားလံုး လူငယ္လူလတ္ပိုင္း ေရာက္တာနဲ႔ ဒီေရာဂါ လံုး၀ အရွင္းေပ်ာက္သြားတယ္ ဆိုတဲ႔ သာဓက မရွိပါဘူး။ ဆိုလိုတာက ေရာဂါလကၡဏာတခ်ိဳ႕ က်န္ေနႏိုင္ၿပီး လူနာရဲ႕ ေန႔စဥ္ လူမႈဘ၀၊ အလုပ္အကိုင္ စတာေတြမွာ အေႏွာက္အယွက္ေပး၊ ထိခိုက္ေစႏိုင္ပါတယ္။

လြန္ခဲ႔တဲ႔ ႏွစ္ႏွစ္ေလာက္က ထုတ္ေ၀ခဲ႔တဲ႔ ေပါင္းခ်ဳပ္သုေတသန (Meta-analysis) စာတမ္းတစ္ေစာင္အရ ADHD ေရာဂါရွင္ ကေလးေတြကို အသက္ (၂၅)ႏွစ္မွာ ျပန္စစ္ေဆးၾကည္႔တဲ႔အခါ ၁၅% ခန္႔ဟာ ေရာဂါလကၡဏာအားလံုး ရွိေနေသးၿပီး ၆၅% ကေတာ႔ ေရာဂါလကၡဏာတခ်ိဳ႕ ရွိေနပါေသးသတဲ႔။

ADHD ေရာဂါရွင္ လူႀကီးေတြမွာ ဂနာမၿငိမ္ဘဲ အျမဲတမ္း လႈပ္ရြေနျခင္း (Hyperactivity) ဟာ ကေလးဘ၀က ခႏၶာကိုယ္ လႈပ္ရြေနတာမ်ိဳးထက္ မိမိဖာသာ ခံစားရတဲ႔ စိတ္ထဲက ဂနာမၿငိမ္တာမ်ိဳး၊ စိတ္ကုိ ေလွ်ာ႔ဖို႔ရာ ခက္ခဲတာမ်ိဳး၊ ၿငိမ္ၿငိမ္ေလး ေနရရင္ စိတ္ညစ္လာတာမ်ိဳး ျဖစ္ပါသတဲ႔။

အာရံု စူးစိုက္ႏိုင္မႈ မရွိျခင္း (Inattention) ဆိုရင္လည္း အေသးစိတ္ေလးေတြကို အာရံုစိုက္မရတာမ်ိဳး၊ စာတစ္ေၾကာင္းတစ္ပုဒ္ကို အခါခါ ျပန္ဖတ္ေနရတာမ်ိဳး၊ လုပ္စရာ ကိစၥ ဆံုစရာ ခ်ိန္းဆိုခ်က္ေတြကို ေမ႔တတ္တာမ်ိဳး၊ ပစၥည္းေတြ ခဏခဏ ေပ်ာက္၊ စကားေျပာလက္စ အစေပ်ာက္သြားတတ္တာမ်ိဳး တို႔ ျဖစ္တတ္ပါတယ္။ အေတြးေတြကလည္း ဟိုေရာက္ဒီေရာက္ အျမဲပဲ ေယာက္ယက္ခတ္လို႔။ ဘာကိစၥပဲ ျဖစ္ျဖစ္ ၿပီးေအာင္ မလုပ္ႏိုင္၊ ျပႆနာဆိုလည္း မေျဖရွင္းႏိုင္၊ အခ်ိန္နဲ႔လည္း မၿပီးဆိုေတာ႔ အလုပ္မွာ ဘယ္အဆင္ေျပပါ႔မလဲ။ စိတ္ကလည္း က်သြားလိုက္၊ တက္ႂကြႏိုးၾကားလိုက္နဲ႔ တစ္ခါတေလဆို ေဒါသေပါက္ကြဲတာမ်ိဳးေတာင္ ျဖစ္တတ္ပါေသးတယ္။ ဒီလို ျဖစ္ေတာ႔ လူေတြ (မိသားစု၊ မိတ္ေဆြအေပါင္းအသင္း၊ ခ်စ္သူ) နဲ႔ ဆက္ဆံေရးပါ ထိခိုက္လာတာေပါ႔။

လွ်ပ္တပ်က္ စိတ္ကူးေပၚရာ မစဥ္းစား၊ အႏၲရာယ္ကို မမႈပဲ လုပ္ကိုင္တတ္တဲ႔ (Impulsivity) အက်င္႔ေၾကာင္႔ လူအမ်ားနဲ႔တြဲၿပီး လုပ္ရတဲ႔ အလုပ္ေတြမွာ ျပႆနာ ေပၚႏိုင္ပါတယ္။ က်ားမ ဆက္ဆံေရး Relationship ကိုလည္း မစဥ္းမစား စိတ္ထဲေပၚရာ ခုေတြ႕ခုတြဲ ခုျပတ္ လုပ္တတ္ပါတယ္။ ဘယ္အရာကိုမွ အေလးအနက္ မစဥ္းစားပဲ ေပါ႔ေပါ႔ဆဆ ကေမ်ာေသာပါး ဆံုးျဖတ္ခ်က္မ်ိဳး ခ်တတ္ပါတယ္။

ဒါမ်ိဳး တို႔လည္း ျဖစ္တာပဲ၊ ဒါကို ေရာဂါလို႔ သတ္မွတ္ရမွာလား-လို႔ ေမးစရာ ရွိပါတယ္။ အထက္ေဖာ္ျပပါ လကၡဏာေတြကို ကၽြန္မတို႔၊ စာဖတ္သူတို႔လည္း ရံဖန္ရံခါ ၾကံဳတတ္ ျဖစ္တတ္တာပါပဲ။ ေရာဂါရွင္ေတြမွာေတာ႔ ဒီလကၡဏာေတြဟာ ေန႔စဥ္ေတြ႕ၾကံဳေနရတာ ျဖစ္ၿပီး၊ သူတို႔ကိုယ္တိုင္လည္း စိတ္ညစ္ရ၊ သူတို႔ ပတ္၀န္းက်င္ကလူေတြလည္း စိတ္ညစ္ရနဲ႔ သူတို႔ရဲ႕ လူမႈေရး၊ ပညာေရး၊ အလုပ္အကိုင္ေတြကိုပါ ထိခိုက္ေလာက္တဲ႔အထိ ျဖစ္တာပါ။ အတိုင္းအတာအားျဖင္႔ အမ်ားႀကီး ပိုဆိုးတာေပါ႔။

Adult ADHD ဟာ မသိလို႔ မကုမိတာ မ်ားပါတယ္။ ဒီေရာဂါရဲ႕ လကၡဏာေတြဟာ ျပင္ပလူနာဌာနမွာ လာျပတံုး ေပၚခ်င္မွလည္း ေပၚပါမယ္။ ဆရာ၀န္က ဒီေရာဂါနဲ႔ ထိေတြ႕မႈ နည္းရင္လည္း သံသယထားမႈ (high index of suspicion) မရွိေတာ႔ လြတ္သြားတတ္ပါတယ္။ ေရာဂါရဲ႕ သေဘာကိုက လကၡဏာေတြဟာ ကေလးအသက္ (၇)ႏွစ္ မတိုင္မီကတည္းက ေပၚတာမို႔ ငယ္ငယ္ကတည္းက တစ္သက္လံုး ဒီလိုပဲ ဆိုၿပီး သူ႕သဘာ၀ပဲေလ-လို႔ သတ္မွတ္လိုက္တာမ်ိဳးလည္း ျဖစ္တတ္ပါတယ္။ အဲဒီလို မသိလိုက္၊ မကုမိလိုက္တဲ႔အခါ သို႔မဟုတ္ တျခားေရာဂါ (ဥပမာ စိတ္ႂကြစိတ္က်ေရာဂါ၊ စိတ္ပူပန္ ဂနာမၿငိမ္တဲ႔ ေရာဂါ၊ လူရည္လူေသြး မူကြဲ ပံုမမွန္တဲ႔ ေရာဂါ စသည္) အျဖစ္ ကုမိတဲ႔အခါ လူနာမွာ ေပ်ာက္ကင္းသက္သာျခင္း မရွိတဲ႔အျပင္ ပိုလို႔ေတာင္ စိတ္ပင္ပန္းရပါေသးတယ္။ ေဆးကုေပမယ္႔ မေပ်ာက္ဘူး ဆိုၿပီး စိတ္ပိုညစ္တာေပါ႔။ အဲဒီလိုနဲ႔ပဲ တခ်ိဳ႕ေသာ ေရာဂါသည္ေတြဟာ အရက္၊ မူးယစ္ေဆး စသည္တို႔ကို သံုးစြဲလာတယ္။ ေဆးမွန္မွန္ကန္ကန္နဲ႔ မကုရေတာ႔ သူတို႔ရဲ႕ အျပဳအမူေတြကလည္း ပိုဆိုးလာၿပီး လူမႈအသိုင္းအ၀ိုင္းနဲ႔ ပဋိပကၡေတြ ပိုျဖစ္လာတတ္ၾကပါတယ္။

ေလာေလာလတ္လတ္ ထြက္လာတဲ႔ ကမာၻ႕က်န္းမာေရးအဖြဲ႕ႀကီးရဲ႕ ဆယ္ႏိုင္ငံ ပါ၀င္ခဲ႔တဲ႔ သုေတသန ေတြ႕ရွိခ်က္အရ သုေတသန ျပဳခဲ႔တဲ႔ လူဦးေရေပါင္းရဲ႕ ၃.၅% ဟာ Adult ADHD ေရာဂါလကၡဏာေတြ ရွိတယ္လို႔ ေတြ႕ရပါတယ္။ သူတို႔ေတြဟာ ေရာဂါမရွိသူေတြနဲ႔စာရင္ တစ္ႏွစ္ ပ်မ္းမွ်ျခင္း အလုပ္မွ ပ်က္ကြက္ရက္ (၂၂)ရက္ ပိုတယ္လို႔လည္း ေတြ႕ရပါသတဲ႔။ ကုန္ထုတ္စြမ္းအား ေလ်ာ႔က်ေစတဲ႔ အဓိကအေၾကာင္းတစ္ရပ္အျဖစ္ အလုပ္ရွင္ေတြ၊ အစိုးရေတြ သတိထားသင္႔ေၾကာင္း၊ ဒီေရာဂါကို ရွာေဖြေဖာ္ထုတ္ ေဆးကုသသင္႔ေၾကာင္း သုေတသနစာတမ္းရွင္မ်ားက တုိက္တြန္းထားပါတယ္။

ေဆးပညာပိုင္းအရ ေျပာရရင္ေတာ႔ ခုေနာက္ပိုင္း အေထြေထြ စိတ္ေရာဂါကု ဆရာ၀န္မ်ား (General Adult Psychiatrists) ကို Adult ADHD အေၾကာင္း ပိုသတိေပး ေဆြးေႏြးလာၾကပါတယ္။ ငယ္ငယ္တံုးက ကေလးစိတ္ေရာဂါကု ဆရာ၀န္ေတြရဲ႕ ႀကီးၾကပ္မႈနဲ႔ လံႈ႕ေဆာ္ေဆး (stimulants) ေတြ ေသာက္ခဲ႔ရတဲ႔ ကေလးေတြ လူငယ္လူလတ္ပိုင္း ေရာက္လာတဲ႔အခါ ေဆး ဆက္ေသာက္ရဖို႔ အလားအလာ မ်ားပါတယ္။ အဲသလို ငယ္ငယ္က ေရာဂါ ရွာမရခဲ႔တဲ႔ ေရာဂါရွင္ေတြဟာ အသက္ႀကီးမွ အထက္ပါ ေရာဂါလကၡဏာေတြနဲ႔ စိတ္ေရာဂါအထူးကုေတြဆီ ပထမဆံုးအႀကိမ္ ေရာက္လာတတ္ပါတယ္။ ဒီအခ်ိန္မွာ ေရာဂါရွာေတြ႕ (diagnosis ရ) သြားရင္ ေဆးကုႏိုင္ၿပီေပါ႔။

ေဆးေတြက ဦးေႏွာက္ထဲက မညီမွ်တဲ႔ ဓာတုပစၥည္းေတြကို ၫိႇႏိႈင္းေပးပါတယ္။ စြဲတတ္တဲ႔ သဘာ၀ရွိလို႔ ဆရာ၀န္နဲ႔ ေသေသခ်ာခ်ာ တိုင္ပင္ၿပီးမွ စီစဥ္တာ ေကာင္းပါတယ္။ ေဆးအျပင္ brief structured psychotherapy (ဥပမာ- Cognitive Behaviour Therapy) ဟာလည္း ထိေရာက္တယ္လို႔ တခ်ိဳ႕ သုေတသနျပဳခ်က္ေတြက ဆိုပါတယ္။ အျပဳအမူပိုင္းဆိုင္ရာ၊ လူမႈဆက္ဆံေရးပိုင္းဆိုင္ရာ ေျပာင္းလဲသင္႔တာေတြကို အမူအက်င္႔နဲ႔ဆိုင္တဲ႔ စမ္းသပ္ခ်က္ေတြ လုပ္ခိုင္းၿပီး ကုသတာပါ။ ေနာက္ထပ္ ေလ႔လာမႈ၊ သုေတသနေတြ လုပ္ဖို႔ေတာ႔ ေတာ္ေတာ္ လိုအပ္ပါေသးတယ္။

ျမန္မာလူမ်ိဳးအေပါင္း စိတၱဘယမွ ကင္းေ၀း၊ ခ်မ္းသာၾကပါေစ။

Reference

1. Asherson, P., Craddock, B., Taylor, E. (2007) 'Adult attention-deficit hyperactivity disorder: recognition and treatment in General Adult Psychiatry' , British Journal of Psychiatry, 190; 4-5.
2. De Graaf, R. et al (2008) 'Prevalence and effects of Adult attention-deficit/ hyperactivity disorder (ADHD) on the performance of workers: results from the WHO World Mental Health Survey Initiative, Occupational and Environmental Medicine;65:835-842.

Sat Nav နဲ႔ မိန္းမ

ဒီေလာက္ တုိးတက္ေနတဲ႔ ေခတ္ႀကီးမွာ GPS Satellite Navigator (Sat Nav) ကို ကိုယ္ ေတာ္ေတာ္နဲ႔ မသံုးျဖစ္ဘူး။ သူမ်ားေတြ ဘယ္ေလာက္ၫႊန္းၫႊန္း ကိုယ္က ေခါင္းမာမာပဲ။ မာဆို တျခား အားကိုးစရာကလည္း ရွိသကိုး။

ဒီႏိုင္ငံကို ေရာက္ေရာက္ခ်င္း သိပ္သေဘာက်ခဲ႔တာက စနစ္တက်ၿပီး ျပည္႔စံုတဲ႔ ေျမပံုေတြပဲ။ ကားလမ္း၊ ရထားလမ္း၊ ျမစ္ေခ်ာင္းအင္းအိုင္၊ တူးေျမာင္း၊ လည္ပတ္စရာ အထင္ကရေနရာ အကုန္နီးပါး ရွာေတြ႕ႏိုင္တာကိုး။ ေျမပံုၾကည္႔တတ္၊ ႀကိဳက္တတ္လို႔ကေတာ႔ ၿမိဳ႕တြင္းၿမိဳ႕ျပင္ ခရီးတို ခရီးရွည္ သြားရတာ လြယ္မွလြယ္။ ဘယ္သူ႕မွ အားကိုးစရာ၊ ဘာမွ ေၾကာက္စရာ မလို။ လမ္းမွာ လမ္းၫႊန္ဆိုင္းဘုတ္ေတြကလည္း ေကာင္းေတာ႔ ၫႊန္းတဲ႔အတိုင္းသာ သြား၊ ေရာက္တာပဲ။

ဒီလိုနဲ႔ ေျမပံုရူး ကိုယ္က လမ္းေလွ်ာက္ေလွ်ာက္၊ ကားေမာင္းေမာင္း ၿမိဳ႕ေသးေသးႀကီးႀကီး ဘယ္သြားသြား ေျမပံုကိုပဲ သံုးေလ႔ရွိပါတယ္။ ကိုယ္သြားခ်င္တာ၊ ကိုယ္လုပ္ခ်င္တာကို ေျမပံုေပၚမွာ ရွာေတြ႔တိုင္း ဘယ္လို ေက်နပ္မွန္း မသိဘူး။ ကိုယ္ သြားရမယ္႔လမ္းကို ႀကိဳသိေနရတာကို ႀကိဳက္တာ၊ ကိုယ္႔ရဲ႕ ထိန္းခ်ဳပ္မႈ ရွိေနတာ (being in control) ကို ႀကိဳက္တာလည္း ပါမွာေပါ႔ေလ။ စာအုပ္ေျမပံုကို သံုးရင္သံုး၊ မဟုတ္ရင္ ခရီးအစနဲ႔အဆံုး လိပ္စာနဲ႔ အင္တာနက္ေပၚက ရွာၿပီး ပံုႏွိပ္ထားတဲ႔ ေျမပံု (route planner)ကို သံုးတာပဲ။

ကိုယ္႔သူငယ္ခ်င္းတခ်ိဳ႕ကေတာ႔ ၿမိဳ႕ႀကီးေတြ သြားတဲ႔အခါ ေျမပံုစာအုပ္ တကိုင္ကိုင္ဆို ေတာသူေတြမွန္း လူသိလို႔ ရွက္သတဲ႔။ ကမာၻလွည္႔ ခရီးသည္လည္း ျဖစ္ႏိုင္တာပဲကိုမ်ား။ ၾကံဖန္ၿပီး သည္းတက္ေနေသးတယ္။ ကိုယ္ကေတာ႔ ေျမပံုကိုင္ၿပီး လမ္းေပ်ာက္သလိုလိုေလး လုပ္လိုက္ရင္ ကူညီမယ္႔သူေတြ အလိုလို ရတာမို႔ ေပ်ာ္ေတာင္ ေပ်ာ္ေသး။

ေျမပံုု သံုးတာ အကန္႔အသတ္ေတာ႔ ရွိတယ္။ တစ္ေယာက္တည္း သြားတဲ႔ ခရီးေတြမွာ ကားေမာင္းေနတံုး ၾကည္႔လို႔ မလြယ္ဘူး။ ကားတိုက္ၿပီး ကိစၥေခ်ာသြားႏိုင္တယ္။ ဒါေတာ႔ Sat Nav က သာတာ အမွန္ပဲ။ သူက တတြတ္တြတ္နဲ႔ ေျပာေနတာကိုး။ ႀကိဳလည္းေျပာ၊ ေရာက္ခါနီးလည္းေျပာ၊ speed cameras ရွိတဲ႔ ေနရာဆိုလည္း ေျပာ၊ လမ္းမွားသြားလည္း ေျပာ၊ ေရာက္မယ္႔ အခ်ိန္လည္း ျပနဲ႔ ေကာင္းေတာ႔ ေကာင္းသား။ ဒါေပမယ္႔ သံုးခါစ အသားမက်လို႔ အသံကို နားမေထာင္ပဲ Sat Nav screen ေပၚက ေျမပံုကိုပဲ ျပဴးျပဴးႀကီး ၾကည္႔ေနရင္ေတာ႔ လမ္းေတြမွား၊ မီးနီေတြျဖတ္နဲ႔ ေတာ္ေတာ္ ဒုကၡေရာက္တတ္တယ္။

Sat Nav က ေျမပံုထက္ ေစ်းလည္းႀကီး၊ ကရိကထလည္း ပိုေတာ႔ မ်ားတယ္။ Battery charging သြင္းရတယ္။ ေနာက္ဆံုးေပၚ ေျမပံုေတြကို upgrade လုပ္ရတယ္။ ေသေသခ်ာခ်ာ သိမ္းရတယ္။ ကားထဲမွာ ေမ႔ထားခဲ႔လို႔မ်ားကေတာ႔ Sat Nav လည္း ဆံုး၊ ကားလည္း ဆံုး (သူခိုးက မွန္ခြဲၿပီး ယူလို႔ပါ) ။ အဆင္မသင္႔လို႔ ကားေမာင္းေနတံုး hang သြားရင္ လမ္းခြတ္လပ္မွာ လမ္းေပ်ာက္ၿပီး ဒုကၡနဲ႔ လွလွ ေတြ႕တတ္ေသး။ ဒါက ျဖစ္ခဲပါတယ္။ ၿခံဳၾကည္႔ရင္ ေကာင္းကြက္က ဆိုးကြက္ထက္ သာတယ္ ဆိုရမွာေပါ႔။

ကိုယ္က စပ္စုေတာ႔ မိန္းမေတြထက္ sense of directions ပိုေကာင္းတဲ႔ ေယာက်္ားေတြ Sat Nav မသံုးၾကဘူးလား နည္းနည္းပါးပါး စနည္းနာၾကည္႔မိတယ္။ သူတို႔က တစ္ေနရာ တစ္ခါ သြားဖူးရင္ မွတ္မိၾကတာ မ်ားၿပီး သူမ်ား ေျပာတဲ႔ လမ္းၫႊန္ဆိုလည္း ခ်က္ခ်င္း သိတတ္ၾကလို႔ေလ။ အဲလိုေတာ႔လည္း မဟုတ္ျပန္ဘူး။ မိန္းမေတြ အ၀တ္အစား၊ ဖိနပ္၊ ပိုက္ဆံအိတ္ ႀကိဳက္သလို အမ်ိဳးသားမ်ားက ေခတ္ေပၚပစၥည္း gadgets ေလးေတြ ႀကိဳက္တတ္တဲ႔ သဘာ၀ ရွိေတာ႔ သူတို႔လည္း Sat Nav သံုးတာပါပဲ။

ဒါေပမယ္႔ တခ်ိဳ႕ေသာ ေယာက်္ားေတြကေတာ႔ Sat Nav ကို တပ္ထားေပမယ္႔ စက္က ၫႊန္တဲ႔အတိုင္း သြားခ်င္မွ သြားတာ။ သူတို႔ သိတဲ႔လမ္းက ပိုေကာင္း သို႔မဟုတ္ ပိုရွင္း သို႔မဟုတ္ ပိုတိုပါသတဲ႔ ဆိုၿပီး ေမာင္းခ်င္သလို ေမာင္းေလေရာ။ Sat Nav မွာ “take the next exit” တို႔ “make a U-turn at next junction” တို႔ ေအာ္ေနရတာပဲ။ ေအာ္လည္း ေအာ္ေအာ္၊ Sat Nav အသံ လူၾကားတာပဲ ရွိတယ္။ သူတို႔က ေတာ္ေတာ္႔ကို ေနႏိုင္ၾကတာ။ ဂရုမစိုက္တဲ႔အျပင္ “ပစ္ထားလိုက္။ ေနာက္ေတာ႔လည္း ကိုယ္ေမာင္းတဲ႔လမ္း သူ လိုက္ေျပာင္းတြက္ရမွာပဲ” တဲ႔။ ဟုတ္ေတာ႔လည္း ဟုတ္တယ္။ Sat Nav ခမ်ာ သူ႕စကား နားမေထာင္တာ ၾကာလာေတာ႔ အားမတန္ မာန္ေလွ်ာ႔ၿပီး လမ္းခရီးကို ျပန္တြက္ (re-calculating route) လုပ္လိုက္ရတာနဲ႔ပဲ ဇာတ္သိမ္းသြားရွာေရာ။ မွတ္သားရပါဘိျခင္း။

ကိုယ္ ေတြးေနတာ။ ေယာက်္ားေတြက Sat Nav ကို မိန္းမေတြလို သေဘာထားတာလား။ မိန္းမေတြကို Sat Nav လို သေဘာထားတာလား။ မိန္းမနဲ႔ Sat Nav တူေနတဲ႔ ေယဘူယ်သေဘာေတြ ရွိေနလို႔လား။ အင္း.....တစ္ခုခုေတာ႔ တစ္ခုခုပဲ။

Anorexia Nervosa

“အစားမစားႏိုင္ေသာ ေရာဂါ (Anorexia Nervosa)” ဟာ စိတ္ေၾကာင္႔ ျဖစ္တဲ႔ အစားမစားႏိုင္ျခင္း ျဖစ္ပါတယ္။ စားရမဲ႔ ေသာက္ရမဲ႔မို႔ မစားႏိုင္တာ၊ ခႏၶာကိုယ္မွာ ရုပ္ပိုင္းဆိုင္ရာ ခၽြတ္ယြင္းခ်က္ (ဥပမာ အစာအိမ္ေရာဂါ) ေၾကာင္႔ မစားႏိုင္တာမ်ိဳး မဟုတ္ပါဘူး။ ဒါနဲ႔ ပတ္သက္ၿပီး မၾကာေသးခင္က Channel 4 အစီအစဥ္တစ္ခု ျပသြားခဲ႔ပါတယ္။ အသက္ ရွစ္ႏွစ္ပဲ ရွိေသးတဲ႔ မိန္းကေလး တစ္ေယာက္ကို အေျခခံၿပီး ရိုက္ထားတာ သနားစရာလည္း ေကာင္း၊ ေၾကာက္စရာလည္း ေကာင္း၊ ၾကည္႔သင္႔တဲ႔ အစီအစဥ္မို႔ လင္႔ခ္ ထည္႔ေပးလိုက္ပါတယ္။

အရိုးေတြ ေပၚေအာင္ ပိန္ေနမွ လွတယ္ ထင္တာေၾကာင္႔လိုလို၊ ၀ၿပီး အဆီပိတ္ ေရာဂါထူမွာ ေၾကာက္တာေၾကာင္႔လိုလိုနဲ႔ အစားေတြ ေရွာင္တာက စတတ္ပါတယ္။ တျဖည္းျဖည္းနဲ႔ ပံုမွန္ မဟုတ္ေတာ႔တဲ႔ ကိုယ္အေလးခ်ိန္ ေလွ်ာ႔နည္းေတြ၊ အမူအက်င္႔ေတြကို ေရာက္လာတာပါပဲ။ ကိုယ္အေလးခ်ိန္ ေလ်ာ႔ေအာင္လို႔ ေလ႔က်င္႔ခန္းေတြကိုလည္း မတရား လုပ္တတ္ပါေသးတယ္။ သူမ်ားအျမင္မွာ ဘယ္ေလာက္ပဲ ပိန္ပိန္ သူတို႔စိတ္ သူတို႔အျမင္မွာေတာ႔ ပံုပ်က္ပန္းပ်က္ ၀တယ္လို႔ပဲ ယံုၾကည္ေနတတ္လို႔ ကိုယ္အေလးခ်ိန္ ေလ်ာ႔ေအာင္ အစားမစား၊ ေလ႔က်င္႔ခန္း နင္းကန္လုပ္နဲ႔ အေတာမသတ္ပါဘူး။ ခႏၶာကိုယ္ကလည္း အရိုးၿပိဳင္းၿပိဳင္း၊ အေရာင္အေသြး ခန္းေျခာက္၊ မ်က္တြင္းေငါေငါနဲ႔ ေၾကာက္စရာ ျဖစ္လာပါတယ္။

ဆယ္ေက်ာ္သက္ေတြၾကား ဒီေရာဂါ အျဖစ္မ်ားၿပီး ေယာက္်ားေလး မိန္းကေလး ျဖစ္ႏႈန္းက ၁း၁၀ ရွိပါတယ္။ သံုးပံုႏွစ္ပံုမွာ ခႏၶာကိုယ္ပိုင္းဆိုင္ရာ ေရာဂါလကၡဏာေတြ ျပတတ္ၿပီး သံုးပံုတစ္ပံု သတ္ေသႏႈန္း ရွိလို႔ ေၾကာက္စရာေကာင္းတဲ႔ ေရာဂါ အမ်ိဳးအစားမွာ ပါ၀င္ပါတယ္။

ေရာဂါ အမည္တပ္ဖို႔အတြက္ လကၡဏာေတြ (Diagnostic criteria) ကေတာ႔

• အရပ္ႏွင္႔ ႏိႈင္းယွဥ္ ကိုယ္အေလးခ်ိန္ (Body Mass Index = Body weight in Kilograms divided by Height in Meters squared) 17.5 ထက္ ေလ်ာ႔နည္းျခင္း
• မိမိဖာသာ ျဖစ္ေစေသာ ကိုယ္အေလးခ်ိန္ ေလ်ာ႔က်ျခင္း (Self-induced weight loss) (ဥပမာ ၀ေစေသာ အစာမ်ားကို မတရား ေရွာင္ျခင္း၊ စားၿပီး လက္ထိုးအန္ျခင္း၊ ၀မ္းႏႈတ္ေဆးမ်ား ပံုမွန္ သံုးျခင္း၊ ကိုယ္လက္ ေလ႔က်င္႔ခန္း တရားလြန္ လုပ္ျခင္း၊ အစားမစားခ်င္ေအာင္ ေဆး ေသာက္ျခင္း စသည္)
• မိမိ ခႏၶာကိုယ္ကို အလြန္အမင္း ၀ေနသည္ဟု အျမင္မွား ယံုၾကည္ေနျခင္း (Body image distortion) ၀မည္ကို ထိတ္လန္႔ေၾကာက္ရြံ႕ေနျခင္း၊ ကိုယ္အေလးခ်ိန္တိုးမႈႏွင္႔ ပတ္သက္၍ သတိ အပိုလြန္ေနျခင္း
• ေသြးထဲရွိ ေဟာ္မုန္းဓာတ္မ်ား ကေမာက္ကမ ျဖစ္ကုန္ျခင္း ျပႆနာမ်ား (Endocrine disorders) (ဥပမာ ရာသီေသြး ထိန္ငုပ္ျခင္း၊ လိင္မႈကိစၥ စိတ္မပါေတာ႔ျခင္း၊ အင္ဆူလင္ ထုတ္မႈ ပံုမမွန္ေတာ႔ျခင္း စသည္)
• အရြယ္ မေရာက္ေသးေသာ (ရာသီေသြး မေပၚေသးေသာ) မိန္းကေလးမ်ားတြင္ အရြယ္ေရာက္ ေနာက္က်ျခင္း (Delayed or arrested puberty)
  

မ်ားေသာအားျဖင္႔ေတာ႔ ဒီေရာဂါ ျဖစ္လာသူေတြမွာ အိမ္တြင္း မိသားစု အေနအထား ျပႆနာ တစ္ခုခု ရွိတတ္ပါတယ္။ စည္းကမ္း အလြန္ တင္းၾကပ္ျခင္း သို႔မဟုတ္ ေလ်ာ႔လ်ဲလြန္းျခင္း၊ လူႀကီးမ်ားက ေနရာတကာ ၀င္ပါၿပီး လံုး၀ လြတ္လပ္ခြင္႔ မေပးျခင္း၊ အခ်စ္လြန္ၿပီး ကာဆီးကာဆီး လုပ္လြန္းျခင္း၊ ျပႆနာ ထိပ္တိုက္ေတြ႔မႈမ်ားကို မေျဖရွင္းပဲ ေရွာင္ရွားျခင္း တို႔နဲ႔ ဆက္ႏႊယ္တတ္ပါတယ္။ တစ္ခါတေလေတာ႔လည္း မိဘကိုယ္တိုင္က အစားအေသာက္ကို သတိထားလြန္းတာေၾကာင္႔ ကေလးေတြက အေၾကာက္လြန္ၿပီး ဟိုဟာမစားရဲ ဒီဟာမစား၀ံ႔ ေရွာင္ကုန္တတ္ပါတယ္။

လူနာမွာ ေတြ႔ရတဲ႔ ရုပ္ပိုင္းဆိုင္ရာ လကၡဏာေတြကေတာ႔

• ႂကြက္သားမ်ား ေသးသိမ္လာျခင္း (ဥပမာ လက္ေမာင္းလက္ဖ်ံ)
• အသားအေရ ခမ္းေျခာက္ျခင္း
• ဆံပင္ႏွင္႔ ေျခသည္းလက္သည္းမ်ား ျပတ္လြယ္ က်ိဳးလြယ္ျခင္း
• လက္ဆစ္မ်ားတြင္ အသားမာ တက္ျခင္း (လက္ထိုးအန္တတ္သူမ်ားတြင္ ေတြ႕ရေသာ ရုပ္လကၡဏာ)
• ေသြးအားနည္းျခင္း
  
• အသားႏွင္႔ မ်က္သားမ်ား ၀ါလာျခင္း
• ကေလး အေမႊးကဲ႔သို႔ ေမႊးၫႇင္းႏုမ်ား ေပါက္လာျခင္း (အထူးသျဖင္႔ ေက်ာျပင္တြင္)
• သြားေႂကြသားမ်ား ပါးလ်ားကုန္ျခင္း
• လက္ဖ်ားေျခဖ်ားမ်ား ျပာႏွမ္းလာျခင္း
• ေသြးေပါင္ခ်ိန္ က်ျခင္း (ပံုမွန္ မဟုတ္)
  
• ကိုယ္အပူခ်ိန္က်ျခင္း (ပံုမွန္ မဟုတ္)
• ရင္သားမ်ား ရႈံ႕တြေသးငယ္ကုန္ျခင္း
• တံေတြးႀကိတ္မ်ား ေယာင္ယမ္းျခင္း (အထူးသျဖင္႔ နားေနာက္ ႏွင္႔ ေမးရိုးေအာက္)
• အူမ်ား အလုပ္မလုပ္ေတာ႔ျခင္း (၀မ္းႏႈတ္ေဆး အလြဲသံုးမႈေၾကာင္႔)
• လက္ထံု ေျခထံု ျဖစ္ျခင္း တို႔ ျဖစ္ပါတယ္။

အေတြ႕ရမ်ားတဲ႔ စိတ္ပိုင္းဆုိင္ရာ ဘံုလကၡဏာကေတာ႔ ဒီေရာဂါ ျဖစ္တဲ႔ ကေလးေတြဟာ အစားထိန္းခ်ဳပ္ျခင္းကို သူတို႔ဘ၀မွာ သူတို႔ အစိုးရတဲ႔ တစ္ခုတည္းေသာ ကိစၥအေနနဲ႔ အသံုးခ်တာပါ။ က်န္တာအားလံုး သူတို႔ မထိန္းခ်ဳပ္ႏိုင္တာကို အစားထိုးတဲ႔ သေဘာေပါ႔။ ကုရခက္တာ ဒါေၾကာင္႔ပါ။ စိတ္ကုထံုး (Psycho-therapy)ကို အေတြ႔အၾကံဳရွိတဲ႔ စိတ္ပညာရွင္ (Clinical Psychologist) နဲ႔ လေပါင္းမ်ားစြာ ကုရပါတယ္။

တစ္ခ်ိန္တည္းမွာပဲ အစာ ျပန္စားႏိုင္ေအာင္လည္း ကုရ၊ ကူရပါတယ္။ အတင္း ဒုတ္နဲ႔ ရိုက္ၿပီး ေကၽြးလို႔ မရပါဘူး။ စိတ္က မစားႏိုင္လို႔ အင္မတန္ ခက္ခဲပင္ပန္းၾကရွာပါတယ္။ ခႏၶာကိုယ္ကလည္း မခံႏိုင္လို႔ မတိုင္းမဆ ေကၽြးရင္ အႏၲရာယ္ ျဖစ္တတ္ပါတယ္။ အစာအာဟာရ ပညာရွင္ (Dietitian) နဲ႔ ေသခ်ာတိုင္ပင္ တြက္ခ်က္ၿပီးမွ စနစ္တက် ေကၽြးရတာပါ။ ခႏၶာကိုယ္တြင္း ဓာတ္ဆားအေနအထားကို အႀကိမ္မ်ားစြာ ေသြးေဖာက္ စစ္ေဆးရပါတယ္။ ႏွလံုးခုန္ႏႈန္းကို ထိခိုက္ၿပီး ေသေစတဲ႔အထိ ဒုကၡေပးႏိုင္လို႔ပါ။

ေၾကာက္စရာေကာင္းတဲ႔ ေနာက္ဆက္တြဲ ျပႆနာေတြကေတာ႔

• သြားပိုးစားျခင္း
• ႏွလံုးခုန္ မမွန္ျခင္း၊ ေသြးေပါင္က် မူးေမာ္ေမ႔ေမ်ာျခင္း၊ ႏွလံုး ရုတ္တရက္ ရပ္သြားႏိုင္ျခင္း
• အူမ်ား ပံုမွန္ အလုပ္မလုပ္ပဲ ေႏွးေကြးလာျခင္း၊ ၀မ္းအလြန္အမင္း ခ်ဳပ္ျခင္း
• ေဟာ္မုန္းမ်ား ကေယာက္ကယက္ ျဖစ္ကုန္ၿပီး ၄င္းတို႔၏ လုပ္ေနက် အလုပ္မ်ား မွားယြင္းကုန္ျခင္း (ဥပမာ သိုင္းရိြဳက္ေဟာ္မုန္း နည္းျခင္း မ်ားျခင္း)
• ေက်ာက္ကပ္တြင္း ေက်ာက္တည္ျခင္း
• ကိုယ္ခႏၶာ ႀကီးထြားမႈ တန္႔သြားျခင္း
• အရိုးပြ ဆတ္ က်ိဳးလြယ္ျခင္း
  
• ကိုယ္၀န္ မရႏိုင္ျခင္း၊ ရပါကလည္း ကေလး အာဟာရ ခ်ိဳ႕တဲ႔ကာ ေမြးစ အေလးခ်ိန္ ေလ်ာ႔နည္းျခင္း
• ဦးေႏွာက္ ထုထည္ ေလ်ာ႔က် ေသးသိမ္လာျခင္း (အစား ပံုမွန္ ျပန္စားရင္ တျဖည္းျဖည္း ျပန္ေကာင္းပါတယ္)
• ေသြးဆဲလ္မ်ား ေလ်ာ႔နည္း၍ ေသြးအားနည္း၊ ခုခံအားနည္း၊ ေသြးမတိတ္ ျဖစ္ျခင္း- အားလံုး ေၾကာက္စရာခ်ည္းပါပဲ။
  

“အစားမစားႏိုင္ေသာ ေရာဂါ (Anorexia Nervosa)” ျဖစ္ေနတာ ေသခ်ာတယ္လို႔ ေရာဂါ အမည္တပ္ၿပီးတဲ႔ေနာက္မွာ ေသေသခ်ာခ်ာ ကုရပါတယ္။ မိသားစုကလည္း စိတ္ရွည္လက္ရွည္ ပါ၀င္ဖို႔ လိုပါတယ္။ ဘယ္သူ႔ ဘယ္သူမွ အျပစ္တင္ေနစရာ မဟုတ္ပါဘူး။ ျပႆနာရယ္လို႔ သိၿပီးတဲ႔ေနာက္ ဒါကို လက္ခံဖို႔နဲ႔ ေရွ႕ေလွ်ာက္ ဘာလုပ္မယ္ဆိုတာ ညီညီညြတ္ညြတ္ သေဘာတူဖို႔၊ လက္ေတြ႕ လုပ္ႏိုင္တာေတြ စလုပ္ဖို႔ လိုပါတယ္။ ၾကာရွည္ ကုရတဲ႔ ေရာဂါပါ။

ျမန္မာႏိုင္ငံမွာတံုးက ဒီေရာဂါ ရွိတယ္လို႔ မၾကားဖူးခဲ႔တာဟာ တကယ္ပဲ မရွိတာလား၊ ရွိလ်က္နဲ႔ မသိတာလား မေျပာတတ္ပါဘူး။ စာဖတ္သူမ်ားရဲ႕ အေတြ႕အၾကံဳကုိ ၾကားသိလိုပါတယ္။

ျမန္မာလူမ်ိဳးအေပါင္း စိတၱဘယမွ ကင္းေ၀း၊ ခ်မ္းသာၾကပါေစ။


Reference:
Semple, D., Smyth, R., Burns, J., Darjee, R. & McIntosh, A. (2005). Oxford Handbook of Psychiatry, Oxford: University Press.

သူငယ္ျပန္ေရာဂါ-၂ (Dementia Syndrome-2)

သူငယ္ျပန္ေရာဂါမွာ ေယဘူယ်လကၡဏာေတြအျပင္ တျခားတဲြဖက္လကၡဏာေတြ (co-existing symptoms) လည္း ျဖစ္တတ္ပါေသးတယ္။ စိတ္ဓာတ္က်ျခင္း (ဥပမာ တစ္ေယာက္တည္း ေတြေတြေ၀ေ၀ ငူေငါင္ေနတာ၊ မ်က္ရည္လြယ္လာတာ၊ အစားမစားေတာ႔တာ စသည္) စိတ္ကနာမၿငိမ္ျဖစ္ျခင္း (ဥပမာ ထိုင္မရ ထမရ ဟိုေလၽွာက္ဒီေလွ်ာက္ ေယာက္ယက္ခတ္ေနတာ၊ ညမအိပ္ႏိုင္တာ စသည္) လံႈ႕ေဆာ္မႈမဲ႔ အၾကား၊ အျမင္အာရံုေတြ ရျခင္း (ဥပမာ တစ္ေယာက္တည္း စကားေတြ ေျပာေနတာ၊ တကယ္မရွိပဲ အိမ္ထဲမွာ သူစိမ္းေတြ ျမင္ေနတာ စသည္) တို႔ေပါ႔။

တခ်ိဳ႕က်ေတာ႔လည္း ေရာဂါေၾကာင္႔ ေမ႔ေလ်ာ႔ၿပီး အထားမွားတာကို ကိုယ္႔ဖာသာကိုယ္ မမွတ္မိေတာ႔ သူမ်ား ခိုးတယ္ ထင္ၿပီး မိသားစု၀င္ သို႔မဟုတ္ တျခားလူေတြကို စြပ္စြဲတာမ်ိဳး ျဖစ္တတ္ပါေသးတယ္။ ဆရာ၀န္ကို ျပၾကည္႔သင္႔ပါတယ္။ ေဆးနဲ႔ ကုဖို႔ လို၊မလို ဆံုးျဖတ္ရေအာင္ပါ။ ဒါကို ေရာဂါေၾကာင္႔ ျဖစ္တာပဲလို႔ နားလည္ရင္ မလိုအပ္တဲ႔ ေဒါသ၊ စိတ္ပူပန္ျခင္းေတြ အထိုက္အေလ်ာက္ သက္သာပါလိမ္႔မယ္။ ကိုယ္႔ဖက္က တတ္ႏိုင္သေလာက္ ရွင္းေအာင္ ထားရင္၊ ေနရင္ အမ်ားအျမင္မွာလည္း သံသယ ကင္း၊ ကိုယ္လည္း စိတ္ေပါ႔ပါးတာေပါ႔။

ေရာဂါမွန္း မသိခဲ႔ရင္ အထက္ပါ လကၡဏာေတြဟာ လူနာအတြက္ေရာ၊ မိသားစုအတြက္ပါ ေၾကာက္စရာ ျဖစ္ပါတယ္။ အယူသည္းတဲ႔ ယဥ္ေက်းမႈ ရွိတဲ႔အရပ္မွာဆိုရင္ ဒါကို အပမွီတယ္၊ ပေယာဂ၀င္တယ္လို႔ေတာင္ ေျပာေကာင္းေျပာမယ္ ထင္ပါတယ္။ အမွန္က ဦးေႏွာက္တြင္း ဓာတ္သဘာ၀ေတြ ေဖာက္ျပန္လို႔ ျဖစ္ရတာပါ။ သူငယ္ျပန္ေရာဂါသက္သက္ကို ေပ်ာက္ေအာင္ မကုႏိုင္ေသးေပမယ္႔ ဒီလို တြဲဖက္လကၡဏာေတြကိုေတာ႔ ေဆးကုလို႔ ရပါတယ္။ Symptomatic treatment ေပါ႔။ ရလဒ္ေကာင္းပါတယ္။

ဦးေႏွာက္တြင္း ေရာဂါဇစ္ျမစ္ေပၚ မူတည္လို႔ သူငယ္ျပန္ေရာဂါ အမ်ိဳးမ်ိဳး ရွိတဲ႔အထဲမွာ အယ္လ္ဇိုင္းမား သူငယ္ျပန္ေရာဂါ တစ္ခုတည္းပဲ သူ႕ေရာဂါ သက္သက္ကို ကုတဲ႔ေဆး ရွိပါေသးတယ္။ ႏွစ္မ်ိဳးေရာတဲ႔ သူငယ္ျပန္ေရာဂါဆိုရင္လည္း အယ္လ္ဇိုင္းမားေရာဂါေဆးေတြ သံုးၾကည္႔လို႔ ရပါတယ္။ ထိေရာက္မႈကေတာ႔ အယ္လ္ဇိုင္းမားေရာဂါသက္သက္ ျဖစ္သူနဲ႔စာရင္ ကြာဟေလ်ာ႔နည္းႏိုင္ပါတယ္။ က်န္တာကေတာ႔ ဆိုင္ရာဆိုင္ရာကို ကုရပါတယ္။ ေလျဖတ္ေရာဂါေၾကာင္႔ ျဖစ္တဲ႔ သူငယ္ျပန္ေရာဂါဆိုရင္ ေနာက္ထပ္ ေလမျဖတ္ေအာင္ ေသြးတိုး၊ ဆီးခ်ိဳကို ေသခ်ာကု၊ ေသြးခဲေၾကာင္႔ ျဖစ္တဲ႔ ေလျဖတ္ေရာဂါဆိုရင္ ေသြးက်ဲေဆး ေပး၊ အရက္ေၾကာင္႔ ျဖစ္တဲ႔ သူငယ္ျပန္ေရာဂါဆိုရင္ အရက္ကို ျဖတ္ စသည္ျဖင္႔ေပါ႔။

ေလာေလာဆယ္ သံုးခြင္႔လိုင္စင္ရထားတဲ႔ အယ္လ္ဇိုင္းမားေရာဂါေဆးေတြထဲမွာ Memantine ကေတာ႔ ေရာဂါလမ္းေၾကာင္းကို ေျပာင္းလဲေစတဲ႔ ေဆးမ်ိဳး (Disease-modifying agent) လို႔ ေခၚရင္ ရပါတယ္။ တျခားေဆးေတြနဲ႔ စာရင္ ေပၚတာ အရမ္းႀကီး မၾကာေသးလို႔ ေရရွည္သုေတသနနဲ႔ လက္ေတြ႔ကု ရလဒ္အေျဖေတြ ေနာက္ထပ္ လိုပါေသးတယ္။ အရွင္းေပ်ာက္ေစတဲ႔ေဆးေတာ႔ မဟုတ္ပါဘူး။

က်န္တဲ႔ အယ္လ္ဇိုင္းမားေရာဂါေဆး Choline Esterase Inhibitors (Donepezil, Galantamine, Rivastigmine) ေတြဟာ ေရာဂါလမ္းေၾကာင္းကို ေျပာင္းလဲေစတဲ႔ ေဆးမ်ိဳး (Disease-modifying agents) မဟုတ္ၾကပါဘူး။ ေရာဂါလကၡဏာကို ခဏထိန္းထားတဲ႔ သေဘာပဲ ရွိပါတယ္။ အၾကမ္းအားျဖင္႔ လူနာသံုးေယာက္မွာ ႏွစ္ေယာက္ ရလဒ္ေကာင္း ရတတ္ပါတယ္။ ဒါကလည္း အခ်ိန္အတိုင္းအတာ တစ္ခုအထိပါ။ ေဆးရဲ႕အစြမ္းကို ေရာဂါေရွ႕တိုးႏႈန္းက အႏိုင္ယူသြားတဲ႔ တစ္ခ်ိန္မွာေတာ႔ ေဆးမတိုးေတာ႔ပါဘူး။ ဒါကို ဆရာ၀န္က ေဆးစၫႊန္းကတည္းက လူနာနဲ႔ လူနာရွင္ကို ပြင္႔ပြင္႔လင္းလင္း ေျပာထားရပါတယ္။ ေနာက္မွ စိတ္အေႏွာက္အယွက္ျဖစ္၊ နားလည္မႈလြဲ၊ မေက်နပ္တာေတြ မျဖစ္ရေအာင္ပါပဲ။ ဒါကို လူနာနဲ႔ လူနာရွင္အားလံုးက လိုလားလက္ခံပါတယ္။ ဒီလို သိရတာဟာ သူတို႔ရဲ႕ ေဆးအေပၚ ဆံုးျဖတ္ခ်က္အတြက္လည္း အေထာက္အကူ ရတာေပါ႔။

တဲြဖက္လကၡဏာေတြ (co-existing symptoms) ကိုေတာ႔ သက္ဆိုင္ရာေဆးေတြ { ဥပမာ စိတ္ဓာတ္က်ေရာဂါ တန္ျပန္ေဆး (anti-depressants) စိတ္ၿငိမ္ေဆး (anxiolytics) အမွန္ႏွင္႔ ကင္းကြာျခင္းကို တန္ျပန္ေဆး (anti-psychotics)}နဲ႔ ကုႏိုင္ပါတယ္။ ကုခ်င္တဲ႔ လကၡဏာ သတ္သတ္မွတ္မွတ္ ထားၿပီး ေသေသခ်ာခ်ာ ေစာင္႔ၾကည္႔ကုသႏိုင္ပါတယ္။ မလိုအပ္ပဲ ေဆးေတြ အမ်ားႀကီး ေပးထားတာမ်ိဳး ေရွာင္ရပါမယ္။

ေဆးမဟုတ္တဲ႔ အျခားကုထံုးမ်ားလည္း ရွိပါတယ္။ လူနာကို လက္ရွိ အခ်ိန္၊ ပတ္၀န္းက်င္နဲ႔ ျပန္ဆက္စပ္ေပးတဲ႔ Reality Orientation Therapy, ေရွးေဟာင္းေႏွာင္းျဖစ္ေတြ ျပန္ေျပာ၊ ဓာတ္ပံုေဟာင္းေတြ ျပန္ၾကည္႔ရင္း မွတ္ဥာဏ္ကို ႏိႈးဆြေပးတဲ႔ Reminiscence Therapy, အေမႊးန႔ံအမ်ိဳးမ်ိဳးကို သံုးၿပီး စိတ္ေရာကိုယ္ပါ တင္းၾကပ္ေနတာကို ေျဖေလွ်ာ႔ေပးတဲ႔ Aroma Therapy, စသည္တို႔ကိုလည္း သံုးႏိုင္ပါတယ္။ ဒါေတြ လုပ္တတ္တဲ႔ သူနာျပဳတို႔ Occupational Therapist တို႔ေတာ႔ လိုတာေပါ႔။ ဒီကုထံုးေတြက သုေတသန အေထာက္အထား အႀကီးစား မရွိေသးပါဘူး။ အေသးစား ေလ႔လာခ်က္ေတြမွာေတာ႔ ရလဒ္ ေကာင္းၾကပါတယ္။ ေဘးထြက္ဆိုးက်ိဳး ႀကီးႀကီးမားမားလည္း မရွိပါဘူး။

သူငယ္ျပန္ေရာဂါကို ႀကိဳတင္ကာကြယ္နည္းေတာ႔ မေတြ႔ေသးပါဘူး။ က်န္းမာေရးဆိုင္ရာ ေယဘူယ် ေကာင္းခ်က္၊ဆိုးခ်က္ေတြ အတိုင္းပဲလို႔သာ ဆိုပါရေစ။ အရက္က ဦးေႏွာက္အတြက္ အဆိပ္မို႔ ေရွာင္ႏိုင္ရင္ ေကာင္းပါတယ္။ အကိုက္အခဲေပ်ာက္ေဆးတစ္မ်ိဳး (NSAIDs) အမ်ိဳးသမီး ေဟာ္မုန္း (Oestrogen) အပင္ထြက္ ေဆးတစ္မ်ိဳး (Gingko biloba) နဲ႔ Vitamin E & C တို႔ဟာ သူငယ္ျပန္ေရာဂါ ျဖစ္ႏႈန္းနည္းေစတယ္လို႔ ကနဦးေတြ႕ရွိခ်က္ေတြ ရွိထားပါတယ္။ သူတို႔မွာလည္း ေဘးထြက္ဆိုးက်ိဳးေတြနဲ႔ပါ။ သိပၸံနည္းက် တိုက္ရိုက္ ျဖစ္ေစမႈကို အတည္မျပဳရေသးလို႔ လက္တည္႔မစမ္းသင္႔ပါဘူး။

အိမ္သား မိသားစု၀င္အေနနဲ႔ ဘာလုပ္ေပးႏိုင္သလဲဆိုရင္ ေမ႔တတ္တာေလးကို ခဏခဏ မေ၀ဖန္မိ၊ မျပင္မိဖို႔ သတိထားပါ။ မဟုတ္ရင္ လူနာ စိတ္ရင္လည္းတို ဒါမွမဟုတ္ စိတ္ထိခိုက္၊ စိတ္ဓာတ္က်ေစႏိုင္လို႔ပါပဲ။ ကိုယ္ဆိုရင္ေကာ အဲလို တစ္ခ်ိန္လံုး လိုက္ေျပာ၊ လိုက္ျပင္ေနတာ ခံခ်င္မလား ကိုယ္ခ်င္းစာၾကည္႔ေပါ႔။ စကားေျပာရင္လည္း ရွင္းရွင္းလင္းလင္း တစ္ခ်ိန္မွာ တစ္ခု ေျပာပါ။ အမ်ားႀကီး တစ္ၿပိဳင္နက္ ေျပာရင္ လူနာအတြက္ အင္မတန္ ရႈပ္ေထြး၊ လိုက္မမီ၊ စိတ္ညစ္စရာ ျဖစ္ေစပါတယ္။ လူနာက ေန႔ေတြရက္ေတြ ေရာေထြးမွားယြင္းတတ္ရင္ အိမ္ေရွ႕မွာ ဒီေန႔ ဘယ္ရက္ဘယ္ေန႔ဆိုတာ ေရးထားတဲ႔ သင္ပုန္း သို႔မဟုတ္ ျပကၡဒိန္ တစ္ခု ထားေပးလိုက္ပါ။ ေမ႔တတ္ရင္ စာရင္းစာအုပ္ထား၊ စာရင္းေရးတဲ႔ အက်င္႔ေလးနဲ႔ ကူေပးႏိုင္ပါတယ္။ ျဖစ္ႏိုင္ရင္ေတာ႔ လူနာရဲ႕ ပတ္၀န္းက်င္မွာ အသစ္ေတြ သိပ္မလုပ္မေျပာင္းမိပါေစနဲ႔။ လုပ္ေနက် ကိစၥ၊ ေနေနက် ပတ္၀န္းက်င္က သူတို႔အတြက္ ယဥ္ပါးၿပီးသား၊ အရင္ကတည္းက မွတ္မိၿပီးသားမို႔ အေကာင္းဆံုးပါ။ သူတို႔ လုပ္ႏိုင္တာေလးေတြ ဆက္လုပ္ေနတာ လူနာရဲ႕ စိတ္ေရာကိုယ္ပါ က်န္းမာေရးအတြက္ ေကာင္းပါတယ္။ မီးဖို သံုးတဲ႔အခါမ်ိဳးမွာေတာ႔ အႏၲရာယ္ မျဖစ္ေအာင္ ေစာင္႔ၾကည္႔ေပးရမွာေပါ႔။

သူငယ္ျပန္ေရာဂါရွိသူ လူနာဟာ ကိုယ္႔ကိုကိုယ္ ဂရုစိုက္ႏိုင္စြမ္း နည္းလာတတ္လို႔ မိသားစုက သတိေပး ျပဳစုရပါမယ္။ မဟုတ္ရင္ အစားအေသာက္ မမွန္လို႔ အာဟာရခ်ိဳ႕တဲ႔တာ၊ ခႏၶာကိုယ္တြင္း ေရခမ္းေျခာက္တာတို႔ ျဖစ္ရင္ အႏၲရာယ္ ျဖစ္ႏိုင္လို႔ပါ။ တစ္ကိုယ္ေရ သန္႔ရွင္းေရးလည္း က်ဆင္းလာတတ္ပါတယ္။ ေခ်ာ႔ေမာ႔ၿပီး လိုတာေလး လုပ္ေပးရင္ေတာ႔ လက္ခံၾကတာ မ်ားပါတယ္။ ျပဳစုသူ စိတ္ရွည္ဖို႔ လိုပါတယ္။

သူငယ္ျပန္ေရာဂါဟာ ဆံုးျဖတ္ခ်င္႔ခ်ိန္မႈ (judgement) ကို ထိခိုက္လို႔ ကားေမာင္းရင္ အႏၲရာယ္ ျဖစ္ႏိုင္ပါတယ္။ ေရာဂါ ျဖစ္တာနဲ႔ ကားေမာင္းရပ္ဖို႔ မလိုေပမယ္႔ တစ္ခ်ိန္ခ်ိန္မွာေတာ႔ ရပ္ရမွာပါပဲ။ ကားကိုယ္တိုင္ မေမာင္းၾကတဲ႔ ျမန္မာႏိုင္ငံမွာ ဒါဟာ ျပႆနာ သိပ္မဟုတ္လွေပမယ္႔၊ အေနာက္တုိင္းမွာေတာ႔ လူနာရဲ႕ ေျခေထာက္ကို ရိုက္ခ်ိဳးသလုိမို႔ ေတာ္ေတာ္ ထိခိုက္ပါတယ္။ လူနာေတြ သိပ္ညည္းတဲ႔ ေရာဂါရဲ႕ ေန႔စဥ္ဘ၀အေပၚ သက္ေရာက္မႈပါ။ လူနာ ကားဆက္ေမာင္း၊ မေမာင္းကို ဆရာ၀န္က မဆံုးျဖတ္ပါဘူး။ ယာဥ္ႏွင္႔ ယာဥ္ေမာင္းလိုင္စင္ ႀကီးၾကပ္ေရးအဖြဲ႔ကို လူနာ သို႔မဟုတ္ လူနာရွင္က ကိုယ္႔တာ၀န္ကိုယ္ ယူၿပီး အေၾကာင္းၾကားရတာပါ။ ဆရာ၀န္က သတိေပးလ်က္နဲ႔ ဒီလို အေၾကာင္းၾကားဖို႔ ဆက္တိုက္ ပ်က္ကြက္ရင္ေတာ႔ ေနာက္ဆံုး ဆရာ၀န္ကပဲ အေၾကာင္းၾကားရပါတယ္။ က်န္တာကိုေတာ႔ အဲဒီအဖြဲဲ႕က စစ္ေဆးဆံုးျဖတ္ပါတယ္။

သူငယ္ျပန္ေရာဂါ ရင္႔လာတဲ႔အခါ လူေတြကို မွတ္မိႏိုင္တဲ႔ အရည္အေသြးပါ ထိခိုက္လာပါတယ္။ မိသားစု၀င္ေတြကိုေတာင္ မမွတ္မိေတာ႔လို႔ စိတ္ထိခိုက္ေၾကကြဲၾကတာ မၾကာခဏ ၾကံဳရတတ္ပါတယ္။ တခ်ိဳ႕ဆိုလည္း အိမ္ေထာင္ဖက္ကို မမွတ္မိေတာ႔လို႔ ရုိက္ပုတ္တာမ်ိဳး၊ အိမ္က ေမာင္းထုတ္တာမ်ိဳး ျဖစ္တတ္ပါတယ္။ ေဆးနဲ႔ ထိန္းလို႔ ရတတ္ပါတယ္။ ေဆးရဲ႕ ဆိုးက်ိဳး side effects ေတြနဲ႔ေတာ႔ ခ်င္႔ခ်ိန္ရပါတယ္။

ေရာဂါေႏွာင္းပိုင္းမွာ လူနာဟာ သူမ်ားအေပၚ မွီခိုမႈ လံုးလံုးလ်ားလ်ား ျဖစ္ေနပါၿပီ။ စားတာ၊ ေသာက္တာ၊ သန္႔စင္တာ၊ အ၀တ္လဲတာ၊ အိပ္ရာ၀င္ အိပ္ရာထ အားလံုး သူမ်ားက လုပ္ေပးရတဲ႔ အဆင္႔ေပါ႔။ အိမ္သားေတြ မတတ္ႏိုင္ေတာ႔တာ မ်ားပါတယ္။ သူနာျပဳ ဘိုးဘြားရိပ္သာကို ပို႔ရတဲ႔ အေျခအေနပါ။ မိသားစုေတာ္ေတာ္မ်ားမ်ား စိတ္ထိခိုက္စြာ ဆံုးျဖတ္ခ်က္ ခ်ရတဲ႔ အခ်ိန္ပါပဲ။ အိမ္ေထာင္ဖက္ ရွိေသးတယ္ ဆိုရင္ ေတာ္ေတာ္ သနားစရာေကာင္းတဲ႔ အခိုက္အတန္႔ပါ။

သူငယ္ျပန္ေရာဂါကို အထူးကုမ်ား (Neurologists, Geriatricians, Old Age Psychiatrists) က ေရာဂါရွာေဖြအတည္ျပဳေပးႏိုင္ပါတယ္။ လူနာကို ေရာဂါအတည္ျပဳျခင္း (Diagnosis) နဲ႔ ေရာဂါ ေရွ႕အလားအလာအေၾကာင္း (Prognosis) ေျပာမယ္ မေျပာဘူးဆိုတာ အျမင္ကြဲခဲ႔ၾကပါတယ္။ ေရွးဆန္တဲ႔ ဆရာ၀န္တစ္ခ်ိဳ႕က လူနာကို ကာကြယ္လိုစိတ္ (paternaltistic view) နဲ႔ မေျပာလိုၾကပါဘူး။ ကုလို႔လည္း မေပ်ာက္ေတာ႔ လူနာ စိတ္ညစ္တာပဲ အဖတ္တင္မယ္ ဘာညာေပါ႔ေလ။ ဒါေပမယ္႔ ဒီလို မေျပာရင္ လူနာကို ဒီေရာဂါအတြက္ေဆး ဘယ္လို ေပးမလဲ။ တျခားအေၾကာင္းနဲ႔ ညာေပးမလား။ ဒီိလို ဖံုးကြယ္ထိန္ခ်န္တာဟာ သမား၀ိနည္းနဲ႔ ညီရဲ႕လား၊ လူနာအတြက္ အေကာင္းဆံုးအက်ိဳး (best interest) ဟုတ္ပါ႔မလား ဆိုတဲ႔ အျမင္ေတြက ေနာက္ပိုင္းဆရာ၀န္ အမ်ားစုရဲ႕ အေတြးနဲ႔ ဆံုးျဖတ္ခ်က္ကို သက္ေရာက္ပါတယ္။

လူနာေတြ အေနနဲ႔ ေရာဂါႏုစဥ္မွာ ႀကိဳသိရင္ ႀကိဳျပင္ႏိုင္တာေတြ ရွိတာေပါ႔။ သူတို႔ကိုယ္တိုင္ ဆံုးျဖတ္ႏိုင္စြမ္း (Decision-making capacity) မရွိေတာ႔တဲ႔ အဆင္႔ကို ေရာက္တဲ႔အခါ ဘယ္သူကျဖင္႔ ေငြေၾကးကိစၥ တာ၀န္ယူႏိုင္တယ္၊ ဘယ္သူကျဖင္႔ က်န္းမာေရးနဲ႔ ပတ္သက္တဲ႔ ဆံုးျဖတ္ခ်က္ သူတို႔ ကိုယ္စား ခ်ႏိုင္တယ္ စသည္ျဖင္႔ေပါ႔။ ဘိုးဘြားရိပ္သာေတြ ဘာေတြလည္း ႀကိဳၾကည္႔ အသိေပးထားၾကပါတယ္။ မ်ားေသာအားျဖင္႔ေတာ႔ ဆရာ၀န္က လူနာရဲ႕ သေဘာကို ပြင္႔ပြင္႔လင္းလင္း ေမးပါတယ္။ သူ ဘယ္ေလာက္ သိခ်င္သလဲ ဆိုတာေပၚ မူတည္ၿပီး ေျပာျပပါတယ္။ အမ်ားစုက အမွန္အတိုင္း သိခ်င္ၾကလို႔ အရွိအတိုင္း ေျပာၾကတာ မ်ားပါတယ္။

ဒါနဲ႔ ပတ္သက္ၿပီး ဒီစာကို ဖတ္တဲ႔ စာဖတ္ပရိသတ္မ်ားရဲ႕ သေဘာထားကို သိလိုပါတယ္။ အမည္ဖြင္႔ဆိုစရာမလိုပဲ ဆႏၵထုတ္ေဖာ္ vote ႏိုင္ေအာင္ စီစဥ္ထားပါတယ္။ အခ်ိန္ေလး ေပးၿပီး ေျဖေပးသြားမယ္ဆိုရင္ ေက်းဇူးတင္ပါတယ္။ Comment မွာ ပြင္႔ပြင္႔လင္းလင္း ေရးခ်င္ရင္လည္း ႏွစ္မ်ိဳးစလံုးသာ လုပ္သြားပါ။ ပါ၀င္ေဆြးေႏြးမႈကို ၀မ္းေျမာက္ ႀကိဳဆိုပါတယ္။

ျမန္မာလူမ်ိဳးအေပါင္း စိတၱဘယမွ ကင္းေ၀း၊ ခ်မ္းသာၾကပါေစ။

သူငယ္ျပန္ေရာဂါ-၁ (Dementia Syndrome-1)

Dementia Syndrome ကို online အဂၤလိပ္-ျမန္မာ အဘိဓာန္မွာ ရွာၾကည္႔တာ မေတြ႕လို႔ “သူငယ္ျပန္ေရာဂါ”လို႔ပဲ ျမင္သာတဲ႔ နာမည္ ေပးလိုက္ပါတယ္။ သက္ႀကီးရြယ္အိုေတြမွာ ကေလးလို ျပန္ျဖစ္သြားၿပီး ကေလးကဲ႔သို႔ ျပဳမူေနထိုင္တာမ်ိဳးကို လူေတာ္ေတာ္မ်ားမ်ား ျမင္ဖူးၾကားဖူးၾကလို႔ပါပဲ။ တကယ္ဆို အဲဒီအျပဳအမူမ်ိဳးဟာ ေရာဂါေႏွာင္းပ္ိုင္းမွာမွ ျဖစ္တာပါ။ အစပိုင္းဆိုရင္ ေရာဂါလကၡဏာေတြက မသိသာပဲ သာမန္အသက္ႀကီးျခင္း (normal ageing) နဲ႔ ေရာေထြးေနတတ္ပါတယ္။

အမွန္ေတာ႔ သူငယ္ျပန္ေရာဂါ (Dementia Syndrome) ဟာ အသက္ႀကီးျခင္းရဲ႕ မလႊဲမေရွာင္သာ ေနာက္ဆက္တြဲကိစၥတစ္ခု မဟုတ္ပဲ အတိုင္းအတာတစ္ခုအထိ ကုသႏိုင္တဲ႔ ေရာဂါတစ္မ်ိဳး ျဖစ္ပါတယ္။ အသက္ႀကီးလို႔ ေမ႔တတ္ျခင္းထက္ ပိုမိုတဲ႔ အေထြေထြ ဦးေႏွာက္စြမ္းရည္ က်ဆင္းလာျခင္း (global impairment of cognitive functions) ပါ။ ဦးေႏွာက္ တျဖည္းျဖည္း ပ်က္စီးျခင္း (degenerative disease of the brain) ျဖစ္ၿပီး၊ မေပ်ာက္ကင္းႏိုင္သလို တျဖည္းျဖည္းနဲ႔လည္း ဆိုးလာတတ္ပါတယ္။ ဒါဆို ဘာလို႔ ေဆးကုမလဲလို႔ ေမးရင္ လူနာရဲ႕ လက္ရွိ ဘ၀ အရည္အေသြးကို တတ္ႏိုင္သမွ် ထိန္းထားေပးဖို႔-လို႔ ေျဖရပါလိမ္႔မယ္။

ေယဘူယ် လကၡဏာေတြကေတာ႔

• ေရတိုမွတ္ဥာဏ္ မေကာင္းေတာ႔ျခင္း (ဥပမာ ေရွးပေ၀သဏီက အေၾကာင္းအရာေတြကို မွတ္မိၿပီး ဒီေန႔မနက္စာ ဘာစားသလဲ မမွတ္မိတာမ်ိဳး)
• အခ်ိန္ နဲ႔ ပတ္၀န္းက်င္ကို သတိမရွိေတာ႔ပဲ မွားယြင္းကုန္ျခင္း (ဥပမာ ညႀကီးသန္းေခါင္ အိပ္ရာက ႏိုးၿပီး ေန႔ညမွားကာ အျပင္ထြက္ဖို႔ ျပင္ဆင္တာမ်ိဳး)
• လြယ္ကူေသာ ဆံုးျဖတ္ခ်က္မ်ားကိုပင္ မခ်ႏိုင္ေတာ႔ျခင္း (ဥပမာ အ၀တ္အစား ေရြးခ်ယ္ရာမွာေတာင္ ခက္ခဲလာၿပီး သူမ်ားက ကူေနရတာမ်ိဳး)
• အမွန္းအဆ လြဲေခ်ာ္မွားယြင္းမႈမ်ားလာျခင္း (ဥပမာ ကားလမ္းကူးရာမွာ မလြတ္ႏိုင္တာကို လြတ္မယ္လို႔ ယံုၾကည္ၿပီး ကူးတာမ်ိဳး)
• စကားလံုး ရွာမရပဲ စကားစမ်ား ျပတ္ေတာက္ကုန္ျခင္း (ဥပမာ ေျပာခ်င္တာ သိလ်က္နဲ႔ လွ်ာဖ်ားမွာ ထစ္ေနသလိုမ်ိဳး ခဏခဏ ျဖစ္တာ ရွက္လာလို႔ ေနာက္ဆံုး လူအမ်ားစကား၀ိုင္းဆို ေရွာင္လာတာမ်ိဳး)
• ေန႔စဥ္လုပ္ေနက် လြယ္ကူေနက် ကိစၥမ်ားကို မလုပ္တတ္ေတာ႔ပဲ ခက္ခဲလာျခင္း (ဥပမာ ဟင္းခ်က္ေနက်လူက ဟင္းခ်က္တဲ႔ အဆင္႔အထာေတြ လြဲေခ်ာ္ကုန္တာမ်ိဳး)
• လူရည္လူေသြး နဲ႔ အမူအက်င္႔ ေျပာင္းလာျခင္း (ဥပမာ အရင္က သိပ္ေအးေဆးတဲ႔လူက ေဒါသႀကီး ဆဲဆိုလာတာမ်ိဳး)- တို႔ ျဖစ္ပါတယ္။
  

ဒီလကၡဏာေတြ အေတာ္မ်ားမ်ား ေျခာက္လထက္ ပိုၾကာၾကာ ရွိျပီး၊ ေန႔စဥ္ ရပ္တည္လုပ္ကိုင္မႈေတြကို ထိခိုက္လာၿပီ (ဆိုလိုတာက အရင္က အင္မတန္ ကိုယ္႔အားကိုယ္ကိုး ရပ္တည္ႏိုင္သူတစ္ေယာက္ဟာ ေရာဂါေၾကာင္႔ သာမာန္ကိစၥေလးေတြကိုေတာင္ ကိုယ္႔ဖာသာကိုယ္ မလုပ္ႏိုင္ေတာ႔တာပဲ သူမ်ားအေပၚ မွီခိုရမႈ မ်ားလာတာ) ဆိုရင္ေတာ႔ သူငယ္ျပန္ေရာဂါ (Dementia Syndrome) ခံစားေနရတယ္လို႔ ေျပာလို႔ ရေနပါၿပီ။

သူငယ္ျပန္ေရာဂါ ဟုတ္၊ မဟုတ္ အပ္ခ်မတ္ခ် အျဖဴအမည္း သိေစတဲ႔ ေသြးစစ္ျခင္း သို႔မဟုတ္ ဓာတ္မွန္ပံုရိပ္ရွာျခင္း မရွိေသးပါဘူး။ အေသခ်ာဆံုးက လူနာေသဆံုးတဲ႔အခါ ဦးေႏွာက္ကို ခြဲစိတ္ၾကည္႔မွပဲ သိႏိုင္ပါတယ္။ လူနာ သက္ရွိထင္ရွားေနတံုး ေရာဂါအမည္ ရႏိုင္ဖို႔ကေတာ႔ လူနာရွင္ကတဆင္႔ စံုစမ္းသိရတဲ႔ ေရာဂါလကၡဏာေတြနဲ႔ သူတို႔ရဲ႕ ျဖစ္ေပၚလာပံု သမိုင္းေၾကာင္းေပၚ အမ်ားႀကီး တည္မွီပါတယ္။

ပိုေသခ်ာေအာင္လို႔ တျခား ျဖစ္တတ္တဲ႔ ေရာဂါမ်ားကို ရွာေဖြစစ္ထုတ္ရပါတယ္။ ဥပမာအားျဖင္႔ ဦးေႏွာက္တြင္း ေသြးခဲျခင္း၊ ဦးေႏွာက္တြင္း အရည္ စုေအာင္းျခင္း၊ ဗိုက္တာမင္ ဘီ-၁၂ နဲ႔ ဖိုးလစ္အက္စစ္ ေလ်ာ႔နည္းျခင္း၊ သိုင္းရြိဳက္ေဟာ္မုန္းေလ်ာ႔နည္းျခင္းတို႔မွာလည္း သူငယ္ျပန္ေရာဂါ အစပိုင္းနဲ႔ ဆင္တဲ႔ လကၡဏာတခ်ိဳ႕ ျပတတ္လို႔ပါပဲ။ ဒီလို ျဖစ္ႏႈန္း သိပ္နည္းေပမယ္႔ ဟုတ္ခဲ႔ရင္ ကုသေပ်ာက္ကင္းႏိုင္တာမို႔ မျဖစ္မေန စစ္ေဆးရပါတယ္။

လူနာေတြေရာ၊ လူနာရွင္ေတြပါ အမ်ားဆံုး ေျပာတဲ႔ အေစာပိုင္း ေရာဂါလကၡဏာကေတာ႔ ေျပာၿပီးသားစကား၊ ေမးၿပီးသားေမးခြန္းကို ခဏခဏ ျပန္ေျပာ၊ ျပန္ေမးတာပါပဲ။ တခ်ိဳ႕ဆို မိနစ္ပိုင္းအတြင္း ထပ္ကာတလဲလဲ ေျပာေန၊ေမးေနတတ္လို႔ အိမ္ေထာင္ဖက္ကို ေတာ္ေတာ္ စိတ္အေႏွာက္အယွက္ ျဖစ္ေစပါတယ္။ သူလည္း ၾကာေတာ႔ စိတ္တိုလာတာေပါ႔ေလ။

ေရာဂါလကၡဏာ အေတာ္မ်ားမ်ားကို ကာယကံရွင္ထက္ မိသားစုအသိုင္းအ၀ိုင္းက ပိုသတိထားမိတာ မ်ားပါတယ္။ ဒီေရာဂါရွိတယ္ထင္လို႔ အထူးကုေဆးခန္းေဆးရံုကို လာျပတဲ႔ လူနာေတြကို သူတို႔ရဲ႕ မိသားစု၀င္(ေတြ)နဲ႔ ၾကည္႔ရပါတယ္။ ကာယကံရွင္က ေရာဂါလကၡဏာကို ျပႆနာလို႔ မျမင္တတ္လို႔ပါ။ သနားဖို႔ ေကာင္းတာက ေရာဂါမွန္း မသိလို႔ မကုေတာ႔ ေဆးေသာက္ၿပီး ခဏထိန္းထားႏိုင္တဲ႔ အခြင္႔အေရး၊ ေရာဂါဆိုးလာရင္ ဘာေတြ ျဖစ္ႏိုင္တယ္ဆိုတာ ႀကိဳသိၿပီး ျပင္ဆင္ထားႏိုင္တဲ႔ အခြင္႔အေရး မရေတာ႔ဘူးေပါ႔။ အႏၲရာယ္ဆိုတာ ဘယ္အခ်ိန္မွာ ဘယ္လို က်ေရာက္မယ္မွန္း မသိႏိုင္တာ မွန္ေပမယ္႔ မွန္းလို႔ရတာေလးေတြကို ႀကိဳျပင္ထားႏိုင္တာကိုး။

အိမ္သားေတြခမ်ာလည္း တစ္ခါတစ္ခါ သူတို႔ ခင္ပြန္း၊ ဇနီး၊ အေဖ၊ အေမ၊ ေယာကၡမ (လူနာ) အေရွ႕မွာ သူတို႔ (လူနာ) အေၾကာင္း အမွန္ေတြ ေျပာရတာ သိပ္ေတာ႔ မလြယ္လွဘူး။ လူနာက ေလွ်ာ႔ေပါ႔ျမင္ထား၊ ေျပာထားတာေတြကို ဆန္႔က်င္ၿပီး၊ ဆရာ၀န္ကို အရွိအတိုင္း သတင္းေပးရတာကိုး။ ေဆးခန္းက အျပင္ထြက္တာနဲ႔ ရန္ျဖစ္ဖို႔၊ အဆူခံရဖို႔ အေၾကာင္းရွိပါတယ္။ ဒီလို အေျခအေနကို ဆရာ၀န္က ညင္ညင္သာသာ ကိုင္တြယ္ေျဖရွင္းတတ္ဖို႔ အေရးႀကီးပါတယ္။ အဲဒီလိုမွ မဟုတ္ရင္ မိသားစုတြင္း စိတ္ကသိကေအာက္ေတြ ျဖစ္၊ စိတ္ေတြဆိုးနဲ႔ ေနာက္ဆံုးေတာ႔ လူနာခမ်ာ ဂရုစိုက္ ကူညီမယ္႔ အဓိက ေက်ာေထာက္ေနာက္ခံ (မိသားစု) မရွိပဲ ျဖစ္သြားတတ္လို႔ပါ။

ေယဘူယ် ေရာဂါလကၡဏာေတြ တူေပမယ္႔၊ ေရာဂါဇစ္ျမစ္ေပၚ မူတည္လို႔ သူငယ္ျပန္ေရာဂါ အမ်ိဳးမ်ိဳး (Different types of Dementia) ရွိပါတယ္။

• အယ္လ္ဇိုင္းမား သူငယ္ျပန္ေရာဂါ (Dementia in Alzheimer's Disease)
• ဦးေႏွာက္ထဲ ေသြးအေရာက္နည္းျခင္း နဲ႔ ေလျဖတ္ျခင္းေၾကာင္႔ ျဖစ္တဲ႔ သူငယ္ျပန္ေရာဂါ (Vascular Dementia)
• အထက္ပါ ႏွစ္မ်ိဳး ေရာေနေသာ သူငယ္ျပန္ေရာဂါ (Mixed Dementia)
• “လ်ဴ၀ီေဘာ္ဒီ” ေခၚ ဦးေႏွာက္ဆဲလ္တြင္း စြန္႔ထုတ္ပစၥည္းတစ္မ်ိဳးေၾကာင္႔ ျဖစ္ေသာ သူငယ္ျပန္ေရာဂါ (Dementia with Lewy Bodies)
  
• “ပါကင္ဆင္ေရာဂါ” ေခၚ အေၾကာေရာဂါတစ္မ်ိဳးကို ၾကာရွည္ခံစားရာမွ ျဖစ္လာေသာ သူငယ္ျပန္ေရာဂါ (Dementia in Parkinson's Disease)
  
• အျခား ရွားပါးေသာ သူငယ္ျပန္ေရာဂါတစ္ခ်ိဳ႕တို႔ ျဖစ္ပါတယ္။
  

အယ္လ္ဇိုင္းမား သူငယ္ျပန္ေရာဂါ (Dementia in Alzheimer's Disease) ကေတာ႔ အေတြ႕အမ်ားဆံုး သူငယ္ျပန္ေရာဂါ ျဖစ္ပါတယ္။ အသက္ႀကီးသူေတြမွာ ျဖစ္တတ္တဲ႔ သူငယ္ျပန္ေရာဂါအားလံုးရဲ႕ ၅၅-၇၀% ဟာ အယ္လ္ဇိုင္းမား သူငယ္ျပန္ေရာဂါ ျဖစ္ပါတယ္။ အေနာက္ႏိုင္ငံ သုေတသနျပဳခ်က္မ်ားအရ အသက္(၆၅)ႏွစ္ေက်ာ္သူေတြရဲ႕ ၅%ဟာ ဒီေရာဂါ ခံစားရဖို႔ အလားအလာ အႏၲရာယ္ ရွိၿပီး၊ အသက္ ငါးႏွစ္ႀကီးလာတိုင္း ဒီအလားအလာက ႏွစ္ဆ တက္သြားတတ္ပါတယ္။ အသက္ (၈၅) ႏွစ္ေက်ာ္ၿပီ ဆိုရင္ေတာ႔ ဒီေရာဂါျဖစ္ႏိုင္ေခ် ၄၀% ရွိေနပါၿပီ။ လူငါးေယာက္မွာ ႏွစ္ေယာက္ ျဖစ္တဲ႔ သေဘာေပါ႔။ လက္ရွိကိန္းဂဏန္းမ်ားအရ ယူေကမွာ အယ္လ္ဇိုင္းမား သူငယ္ျပန္ေရာဂါ (Dementia in Alzheimer's Disease) ေ၀ဒနာရွင္ေပါင္း ငါးသိန္း ရွိၿပီး ကမာၻတလႊားမွာ သန္းသံုးဆယ္ ရွိတယ္လို႔ ခန္႔မွန္းပါတယ္။

ဆက္လက္ ေရးသားပါမယ္.....

Reference:
1. World Health Organisation (1992) The ICD-10 Classification of Mental and Behavioural Disorders, Geneva: WHO
2. Semple, D., Smyth, R., Burns, J., Darjee, R. & McIntosh, A. (2005). Oxford Handbook of Psychiatry, Oxford: University Press.

စိတ္ကစဥ္႔ကလ်ားေရာဂါ (Schizophrenia)

Schizophrenia ကို အဂၤလိပ္-ျမန္မာအဘိဓာန္မွာ စိတ္ကစဥ္႔ကလ်ားေရာဂါလို႔ ျပန္ဆိုပါတယ္။ စိတ္ေရာဂါလို႔ ေျပာလိုက္ရင္ လူအမ်ားစု ေျပးျမင္တတ္တဲ႔ typical mental illness ျဖစ္ပါတယ္။ နာမည္ၾကားတာနဲ႔ ေၾကာက္ၾက၊ တုန္လႈပ္ၾက ျဖစ္တတ္ပါတယ္။ ေဆးမကုပဲ ထားရင္ ျဖစ္တတ္တဲ႔ ေရာဂါလကၡဏာေတြနဲ႔ ေရရွည္ ေနာက္ဆက္တြဲ ျပႆနာေတြကလည္း ဆိုးတာကိုး။ ေသေသခ်ာခ်ာ ေဆးကုရင္၊ မိသားစုရဲ႕ ေဖးမမႈေကာင္းရင္ေတာ႔ ေရာဂါလကၡဏာေတြေရာ၊ ေရာဂါေၾကာင္႔ျဖစ္တဲ႔ လူေနမႈအဆင္႔အတန္း ထိခိုက္ေလ်ာ႔က်ျခင္းကိုပါ ထိန္းခ်ဳပ္ ကန္႔သတ္ႏိုင္ပါတယ္။

ကမာၻေက်ာ္ရုပ္ရွင္ A Beautiful Mind ရဲ႕ အဓိက ဇာတ္ေကာင္ သခၤ်ာပညာရွင္ ပါေမာကၡ ဂၽြန္နက္ရွ္ Professor John Forbes Nash Jr. ဟာ အျပင္ေလာကမွာ အမွန္တကယ္ ဒီေရာဂါေ၀ဒနာရွင္ ျဖစ္ၿပီး၊ ၁၉၉၄ ခုႏွစ္ စီးပြါးေရးသိပၸံေဗဒဆိုင္ရာ ႏိုဘဲလ္ဆု ရခဲ႔သူ ျဖစ္ပါတယ္။ ဒီဇာတ္ကားထဲမွာ သရုပ္ေဖာ္ထားတဲ႔ ေ၀ဒနာရွင္နဲ႔ မိသားစုရဲ႕ ခံစားခ်က္ေတြဟာ ပီျပင္လွပါတယ္။ ကုထံုးေတြကေတာ႔ ေတာ္ေတာ္ေလး ေျပာင္းလဲတိုးတက္ခဲ႔ပါၿပီ။

စိတ္ကစဥ္႔ကလ်ားေရာဂါရဲ႕ အဓိက လကၡဏာေတြကေတာ႔

• အေတြးစကို ေႏွာက္ယွက္ခံရသည္ဟု ယံုမွားျခင္း လကၡဏာစု (thought interference)
• ျပင္ပမွ ထိန္းခ်ဳပ္ခံရသည္ဟု ယံုမွားျခင္း လကၡဏာစု (delusions of passivity)
• လံႈ႕ေဆာ္မႈမဲ႔ အၾကားအာရံုမ်ား လကၡဏာစု (auditory hallucinations)
• လံုး၀ မျဖစ္ႏိုင္ေသာ၊ ယဥ္ေက်းမႈ ေနာက္ခံမ်ားႏွင္႔ပင္ ရွင္းမျပႏိုင္ေသာ ယံုမွားျခင္း လကၡဏာစု (delusions which are absolutely impossible and culturally implausible)-တို႔ပါပဲ။
  

ဒီလကၡဏာေတြကို ေန႔စဥ္လိုလို တစ္လဆက္တိုက္ သို႔မဟုတ္ ဒီ႔ထက္ၾကာၾကာ ခံစားေနရၿပီဆိုရင္ေတာ႔ ဒီေရာဂါလို႔ သတ္မွတ္ဖို႔ရာ ျဖစ္ႏိုင္ေခ် ေတာ္ေတာ္မ်ားေနပါၿပီ။ ေဆးေျခာက္အပါအ၀င္ မူးယစ္ေဆး ၾကာရွည္သံုးစြဲတဲ႔ ရာဇ၀င္ ရွိရင္ ပိုေသခ်ာတာေပါ႔။ ဒီကိစၥႏွစ္ခုက အေၾကာင္းအက်ိဳး ဆက္စပ္ေနပါတယ္။

“အေတြးစကို ေႏွာက္ယွက္ခံရသည္ဟု ယံုမွားျခင္း လကၡဏာစု (thought interference)” မွာ ေခါင္းထဲမွာ ကိုယ္႔အေတြးေတြကို ပဲ႔တင္ထပ္သလို ထပ္ကာထပ္ကာ ၾကားေနျခင္း (thought echo) ကိုယ္႔အေတြးေတြကို သူမ်ားက ထုတ္ယူသလို ခံစားရျခင္း (thought withdrawal) ကိုယ္႔ေခါင္းထဲကို သူမ်ားက အေတြးမ်ား လာထည္႔သည္ဟု ခံစားယံုၾကည္ျခင္း (thought insertion) ကိုယ္႔ကိုယ္ပိုင္အေတြးမ်ားကို သူမ်ားသိေနသည္ (တစ္နည္းအားျဖင္႔ ကိုယ္႔အေတြးမ်ား လႊင္႔ထုတ္ခံရသည္) ဟု ခံစားယံုၾကည္ျခင္း (thought broadcasting) - တုိ႔ ပါ၀င္ပါတယ္။ ဒါေတြဟာ သာမန္သံသယမ်ိဳး မဟုတ္ပါဘူး။ ဘယ္လိုမွ ရွင္းျပ၊ ေထာက္ျပလို႔ မရတဲ႔ အေက်ာက္အကန္ ယံုၾကည္ေနျခင္းမ်ိဳး (unshakable mis-beliefs) ျဖစ္ပါတယ္။

“ျပင္ပမွ ထိန္းခ်ဳပ္ခံရသည္ဟု ယံုမွားျခင္း လကၡဏာစု (delusions of passivity)” ကေတာ႔ ကိုယ္႔ေျခလက္ခႏၶာ၊ အေတြးစိတ္၊ လႈပ္ရွားမႈ၊ ခံစားမႈအာရံုေတြကို ျပင္ပပုဂၢိဳလ္ သို႔မဟုတ္ စြမ္းအားတစ္ခုခုက ထိန္းခ်ဳပ္ထားတယ္-လို႔ ယံုၾကည္တာ ျဖစ္ပါတယ္။ မျမင္ရတဲ႔ ၿဂိဳဟ္သားေတြက ၿဂိဳဟ္တုကေနတဆင္႔ ကိုယ္႔စိတ္ကို ခ်ယ္လွယ္ေနၾကတယ္ ထင္တာမ်ိဳးေပါ႔။

“လံႈ႕ေဆာ္မႈမဲ႔ အၾကားအာရံုမ်ား လကၡဏာစု (auditory hallucinations)” ကေတာ႔ ရွင္းပါတယ္။ အနားမွာ ဘယ္သူမွ၊ ဘာမွ မရွိပဲ အသံေတြၾကားေနတာပါ။ အထူးသျဖင္႔ေတာ႔ ကိုယ္႔အေၾကာင္းကို ႏွစ္သံ သို႔မဟုတ္ ဒီ႔ထက္ပိုတဲ႔ အသံေတြက ေျပာတာ ၾကားေနရတာမ်ိဳး၊ ကိုယ္လုပ္သမွ် ေတာက္ေလွ်ာက္ ေ၀ဖန္သံ (ေဘာလံုးပြဲ ေ၀ဖန္ခ်က္လိုမ်ိဳး) ၾကားေနရတာမ်ိဳး ျဖစ္ပါတယ္။ နာက်င္မႈေ၀ဒနာ မဟုတ္ေပမယ္႔၊ အင္မတန္ ခံရဆိုးၿပီး အေႏွာက္အယွက္ ေပးပါတယ္။

“လံုး၀ မျဖစ္ႏိုင္ေသာ၊ ယဥ္ေက်းမႈ ေနာက္ခံမ်ားႏွင္႔ပင္ ရွင္းမျပႏိုင္ေသာ ယံုမွားျခင္း လကၡဏာစု (delusions which are absolutely impossible and culturally implausible)” မွာေတာ႔ ကိုယ္႔ကိုယ္ကို ကမာၻ႕အေရးပါဆံုး ပုဂၢိဳလ္လို႔ ယံုမွားေနတာ၊ “ပြင္႔”ေနၿပီလို႔ ထင္တာမ်ိဳး ပါ၀င္ပါတယ္။ လံုး၀ ျဖစ္ႏိုင္ေခ် မရွိပဲနဲ႔ ျဖစ္မွ ေျပာတာပါ။ ယဥ္ေက်းမႈ သို႔မဟုတ္ ကိုးကြယ္ယံုၾကည္မႈ ေနာက္ခံကို ထည္႔သြင္းစဥ္းစား လက္ခံပါတယ္။ ဒါေတြနဲ႔ေတာင္ မရွင္းႏိုင္မွ ေရာဂါလကၡဏာ သတ္မွတ္တာပါ။

စိတ္ကစဥ္႔ကလ်ားေရာဂါမွာ အျခား လကၡဏာမ်ားလည္း ရွိပါေသးတယ္။ ကိုယ္႔ကို တိုက္ရိုက္ေျပာေနေသာ အသံမ်ား အပါအ၀င္ လံႈ႕ေဆာ္မႈမဲ႔ အျခား အာရံုေတြ ျဖစ္တာ၊ အေတြးစိတ္ကို ျဖတ္ေတာက္ ေႏွာက္ယွက္သလို ခံစားရတာ၊ အေပၚကေလာက္ မဆိုးတဲ႔ ယံုမွားျခင္းေတြ ျဖစ္တာ၊ လႈပ္ရွားမႈ စကား ခံစားတံု႔ျပန္မႈေတြ သိသိသာသာ နည္းပါးလာတာ-တို႔ပါပဲ။

စိတ္ကစဥ္႔ကလ်ားေရာဂါဟာ က်ားမျဖစ္ႏႈန္း အတူတူပါပဲ။ အသက္ႏွစ္ဆယ္ ပတ္၀န္းက်င္မွာ စတတ္ပါတယ္။ အမ်ိဳးသားေတြမွာ စျဖစ္ခ်ိန္ နည္းနည္းေစာ (အသက္ငယ္) တတ္ပါတယ္။ ေရာဂါ ျဖစ္ခါစမွာ တခ်ိဳ႕က အထက္ပါ အဓိက လကၡဏာေတြ မျပပဲ လူေတြနဲ႔ မေရာေတာ႔ပဲ ခပ္ဖယ္ဖယ္ လုပ္ေနတာ၊ တစ္ကိုယ္ေရ သန္႔ရွင္းေရးကို လ်စ္လ်ဴရႈလာတာ၊ အဆက္အစပ္ မရွိတဲ႔ စကားေတြကို ေျပာတာေတြနဲ႔လည္း အစပ်ိဳးတတ္ပါတယ္။ ဒါကို ေန႔စဥ္ေတြ႔ျမင္ေနက် မိသားစုက စရိပ္မိတတ္ပါတယ္။

ေစာေစာမကုပဲ ထားလိုက္ရင္ ေရာဂါလကၡဏာေတြ ပိုျပင္းထန္တာရွည္တတ္တဲ႔ျပင္ ထပ္ျဖစ္တဲ႔အခါေတြမွာလည္း ပိုပိုၿပီးဆိုးလာတတ္လို႔ သံသယရွိတာနဲ႔ သက္ဆိုင္ရာ ပါရဂူနဲ႔ ျပသၿပီး ေခတ္မီေဆး၀ါးမ်ားနဲ႔ ကုရမွာ ျဖစ္ပါတယ္။ ပေယာဂ မဟုတ္လို႔ လမ္းလြဲလိုက္ၿပီး ပိုဆိုးမွ ကုရတာမ်ိဳးဆို လူနာခမ်ာ နစ္နာပါတယ္။ မိသားစုမွာလည္း ၀န္ပိုပိတာေပါ႔။ ေနျမန္ျမန္ ျပန္ေကာင္းမွ အလုပ္ျပန္လုပ္ႏိုင္၊ မိသားစု ၀င္ေငြကို ကူရွာထည္႔၀င္ႏိုင္မွာ မဟုတ္လား။

ဒီေရာဂါေ၀ဒနာရွင္ေတြမွာ အၾကမ္းအားျဖင္႔ ငါးပံုတစ္ပံုဟာ တစ္ခါပဲ ေရာဂါလကၡဏာ ျပတတ္ၿပီး လံုး၀ ေကာင္းသြားတတ္ပါတယ္။ ေနာက္ ငါးပံုသံုးပံုက မဆိုးေအာင္ ေဆးနဲ႔ထိန္းထားလို႔ ရပါတယ္။ ေနာက္ဆံုး ငါးပံုတစ္ပံုကေတာ႔ ေဆးကုတဲ႔ၾကားက တျဖည္းျဖည္း ဆိုးလာတတ္ပါတယ္။ စိတ္ေရာဂါ မဟုတ္တဲ႔ တျခားေရာဂါေတြမွာလိုပဲေပါ႔။ ေရာဂါ ျဖစ္ခါစမွာ စိတ္ဓာတ္က်ဆင္းမႈနဲ႔ သတ္ေသမႈႏႈန္း အျမင္႔ဆံုးမို႔ ေရာဂါ စသိေဆးကုခ်ိန္မွာ မိသားစု၊ မိတ္ေဆြအသိုင္းအ၀ိုင္းရဲ႕ နားလည္မႈ၊ ကရုဏာနဲ႔ ေဖးမမႈ အလိုအပ္ဆံုး ျဖစ္ပါတယ္။

ဒီေရာဂါအတြက္ ေဆးေတြက ေဘးထြက္အာနိသင္အေနနဲ႔ ႂကြက္သားေတြကို ေတာင္႔တင္းေစတတ္ပါတယ္။ လမ္းသြားရင္ လက္လႊဲတာ နည္းသြားၿပီး အေတာင္႔လိုက္ ေရြ႕လ်ားေနတာမ်ိဳးေပါ႔။ တစ္ခါတေလေတာ႔ ေျခလက္ဂနာမၿငိမ္ ျဖစ္တတ္ေသးတယ္။ လူတိုင္းမွာ မျဖစ္ေပမယ္႔ ေခတ္ေဟာင္းေဆး ေတာ္ေတာ္မ်ားမ်ားက ဒီေဘးထြက္အာနိသင္ ျဖစ္ေစလို႔၊ ၁၉၉၀ေနာက္ပိုင္းမွာ ေခတ္သစ္ေဆးေတြ ပိုသံုးလာၾကပါတယ္။ လူနာ မႀကိဳက္တဲ႔၊ သည္းမခံႏိုင္တဲ႔ ေဘးထြက္အာနိသင္ဆိုရင္ လူနာရဲ႕ ေဆးအေပၚ စြဲျမဲဲအားထားမႈ ေလ်ာ႔သြားမယ္။ ၾကာရင္ ေဆးမေသာက္ပဲ ေနမယ္။ ဒါဆို ေရာဂါ ျပန္ေဖာက္ေတာ႔မွာေပါ႔။ ဒါ႔ေၾကာင္႔ အစကတည္းက လူနာကို ေသေသခ်ာခ်ာ ရွင္းျပၿပီး သတိေပးထားတာ အေကာင္းဆံုးပါ။ ေရရွည္အတြက္ ေတြးရ၊ တြက္ဆရပါမယ္။

လတ္တေလာေရာဂါေဖာက္ျခင္း (acute episode) ေပ်ာက္သြားၿပီ ဆိုရင္ေတာ႔ ေ၀ဒနာရွင္ကို သူ႔ကိုယ္သူ ယံုၾကည္အားထားစိတ္ ျပန္တက္လာေအာင္ သူ လုပ္ႏိုင္တဲ႔၊ လုပ္ေနက် အလုပ္ကေလးေတြ ျပန္လုပ္ေစရပါမယ္။ လံုး၀ စိတ္မခ်ျဖစ္ေနမယ္႔အစား တျဖည္းျဖည္းခ်င္း ပံုမွန္ ေန႔စဥ္ကိစၥေလးေတြကေန ျပန္အစပ်ိဳးၿပီး အားေပးရပါမယ္။ မိသားစုနဲ႔ လူမႈအသိုင္းအ၀ိုင္းရဲ႕ လက္ခံမႈဟာ အမ်ားႀကီး တာသြားေစႏိုင္လို႔ပါပဲ။

ေမးခ်င္တာ၊ ျဖည္႔စြက္ခ်င္တာ၊ ေ၀မွ်ခ်င္တာေလးေတြ ရွိရင္ ေရးခဲ႔ပါ။ ေက်းဇူးတင္ပါတယ္။

ျမန္မာလူမ်ိဳးအေပါင္း စိတၱဘယမွ ကင္းေ၀း၊ ခ်မ္းသာၾကပါေစ။


Reference:
1. World Health Organisation (1992) The ICD-10 Classification of Mental and Behavioural Disorders, Geneva: WHO
2. Semple, D., Smyth, R., Burns, J., Darjee, R. & McIntosh, A. (2005). Oxford Handbook of Psychiatry, Oxford: University Press.

စိတ္ႂကြစိတ္က်ေရာဂါ (Bipolar Affective Disorder)

စိတ္ႂကြစိတ္က်ေရာဂါ (Bipolar Affective Disorder also known as Manic Depression) ဟာ နာမည္အတိုင္းပဲ စိတ္ႂကြေရာဂါ (Mania/ Hypomania) နဲ႔ စိတ္ဓာတ္က်ေရာဂါ (Depression) ႏွစ္မ်ိဳးေပါင္းထားတာ ျဖစ္ပါတယ္။ ေ၀ဒနာရွင္ဟာ စိတ္ႂကြေရာဂါ နဲ႔ စိတ္ဓာတ္က်ေရာဂါ အနည္းဆံုး တစ္ႀကိမ္စီ သို႔မဟုတ္ စိတ္ႂကြေရာဂါ အနည္းဆံုး ႏွစ္ႀကိမ္ ခံစားရဖူးတယ္ဆိုရင္ စိတ္ႂကြစိတ္က်ေရာဂါ ခံစားေနရၿပီလို႔ သတ္မွတ္ႏိုင္ပါတယ္။

စာေရးဆရာမ Virginia Woolf, ရုပ္ရွင္သရုပ္ေဆာင္ Vivien Leigh, Carrie Fisher, Jean Claude Van Damme, Ben Stiller, ေတးသံရွင္ Connie Francis, Sting, ရုပ္ရွင္ ဒါရိုက္တာ Francis Coppola တို႔ဟာ စိတ္ႂကြစိတ္က်ေရာဂါရွင္ ကမာၻေက်ာ္တစ္ခ်ိဳ႕ ့ျဖစ္ပါတယ္။*

စိတ္ဓာတ္က်ေရာဂါအေၾကာင္း ေရးၿပီးၿပီမို႕ စိတ္ႂကြေရာဂါအေၾကာင္း ဆက္ပါရေစ။ စိတ္ႂကြေရာဂါ ႏွစ္မ်ိဳး ရွိပါတယ္။ အရင္႔စား (Mania) နဲ႔ အႏုစား (Hypomania) ပါ။ အရင္႔စား (Mania) က ေန႔စဥ္လူမႈဆက္ဆံေရး နဲ႔ အလုပ္အကိုင္ေတြကိုပါ ထိခိုက္ေလာက္ေအာင္ ျဖစ္တတ္ပါတယ္။ အႏုစား (Hypomania) ကေတာ႔ သူ႕ေလာက္လည္း မၾကာ၊ သူ႕ေလာက္လည္း မဆိုးပါဘူး။ စကားေတြ မတရားမ်ားလာတာ၊ အလုပ္ေတြ မတရားလုပ္လာတာ၊ ခါတိုင္းထက္ ပိုၿပီး အေၾကာင္းမဲ႔ အရမ္းေပ်ာ္ေနတာ၊ စိတ္အေတြးေတြက လိုက္မမွီေအာင္ ျမန္ေနတာေလာက္ေပါ႔။ ေဆးမကုပဲ ထားရင္ေတာ႔ အႏုစားကေန အရင္႔စား ေျပာင္းသြားဖို႔ အေသအခ်ာပါပဲ။

စိတ္ႂကြေရာဂါအရင္႔စား (Mania) ရဲ႕ ေရာဂါ လကၡဏာေတြကေတာ႔

• စိတ္ေပ်ာ္ေျမာက္ေနျခင္း သို႔တည္းမဟုတ္ စိတ္ဆတ္၊ အထိမခံ ျဖစ္ေနျခင္း (Elevated mood or irritability)
  
• အအိပ္အေန သိသိသာသာ နည္းသြားေသာ္ျငား အားအင္မ်ား အလိုလို ျပည္႔သကဲ႔သို႔ ခံစားရျခင္း (Raised energy despite minimal or lack of sleep)
  
• ႀကီးက်ယ္ခမ္းနားေသာ အၾကံအစည္မ်ား ေပၚကာ၊ မိမိကိုယ္မိမိ အထူးစြမ္းရည္မ်ား ပိုင္ဆိုင္သည္ဟု ယံုၾကည္ေနျခင္း (Grandiosity)
  
• အာရံုစူးစိုက္မရပဲ စိတ္ ေတာင္ေရာက္ေျမာက္ေရာက္ ျဖစ္ျခင္း (Distractibility)
  
• ပံုမွန္ လူမႈေရးအရ ထိန္းခ်ဳပ္မႈမ်ား ကင္းလြတ္ကာ၊ အေရာ၀င္လြန္းျခင္း (Social dis-inhibition & over-familiarity)
  
• အေတြး၊ အေျပာ၊ အလုပ္အားလံုး ပံုမွန္ထက္ ျမန္ကာ အလ်င္စလို ျဖစ္ေနျခင္း (Racing thoughts, pressured speech & over-activity)
  
• အရဲစြန္႔ လုပ္ကိုင္ျခင္း အျပဳအမူ (Risk-taking behaviour) မ်ား ရွိလာျခင္း - ဥပမာ ကားအလြန္အမင္း အျမန္ေမာင္းျခင္း၊ ေငြ အသံုးအျဖံဳး မ်ားလာျခင္း၊ ကာမစိတ္မ်ားလာၿပီး အ ႏ ၱရာယ္ မေၾကာက္ပဲ ေတြ႔ကရာလူႏွင္႔ ဆက္ဆံျခင္း

ဒီေရာဂါ လကၡဏာေတြဟာ ခုနစ္ရက္ေလာက္ ဆက္တိုက္ ျဖစ္ေနၿပီဆိုရင္ မိသားစုကလည္း မခံႏိုင္ေတာ႔ပါဘူး။ ေ၀ဒနာရွင္အတြက္လည္း အ ႏ ၱရာယ္ မ်ားပါတယ္။ အထူးသျဖင္႔ ေနာက္ဆံုး လကၡဏာဟာ စိုးရိမ္စရာပါ။ လူနာရဲ႕ ေရာဂါကို အျမတ္ထုတ္ (exploit) တဲ႔သူမ်ားလည္း ရွိႏိုင္လို႔ပါပဲ။ ဒီလကၡဏာေတြ ရွိလို႔ကေတာ႔ ေဆးရံုတင္ကုတာ စိတ္ခ်ရပါတယ္။ စိတ္ခ်ရတဲ႔ ပတ္၀န္းက်င္ (safe environment) လိုအပ္လို႔ပါပဲ။ ေဆးရံုမွာလည္း မ်က္ေျခမျပတ္ ေစာင္႔ၾကည္႔ (close monitoring) ရမွာပါ။

စိတ္ဓာတ္က်ေရာဂါမွာလိုပဲ စိတ္ႂကြေရာဂါအရင္႔စားမွာလည္း အမွန္တကယ္ မျဖစ္ေသာ ကိစၥမ်ားကို အမွန္ကဲ႔သို႔ ယံုၾကည္ျခင္း (delusions) ေတြ၊ လႈံ႕ေဆာ္မႈမဲ႔ အၾကား/ အျမင္အာရံု (auditory/ visual hallucinations) ေတြ ရတတ္ပါတယ္။ သေဘာသဘာ၀ေလးေတာ႔ ကြာတတ္ပါတယ္။ စိတ္ႂကြေရာဂါမွာေတာ႔ ေပ်ာ္တဲ႔၊ေျမာက္တဲ႔ သေဘာတရားကို အေျခခံတဲ႔ အမွန္တရားနဲ႔ ကင္းကြာျခင္း လကၡဏာမ်ား (psychotic symptoms) ေပါ႔။ အရမ္းခ်မ္းသာပါတယ္လ႔ို ယံုၾကည္ၿပီး ေငြ အလြန္အမင္း သံုးတာ၊ ကိုယ္႔ကိုကိုယ္ အလြန္အေရးပါသူလို႔ ယံုၾကည္ၿပီး အေရးႀကီး ေဆြးေႏြးပြဲမ်ိဳးကို မဆိုင္ပဲ အတင္း၀င္ေရာက္ မိန္႔ခြန္းေခၽြတာ၊ ကိုယ္က ေက်ာ္ၾကားလို႔ သူမ်ားက လုပ္ၾကံဖို႔ ေနာက္ေယာင္ခံလိုက္ေနတယ္ဆိုၿပီး သူမ်ားေတြကို သံသယပြါးတာ စသျဖင္႔ေပါ႔။

စိတ္ႂကြစိတ္က်ေရာဂါရွင္ေတြဟာ သူတို႔စိတ္က တက္လိုက္က်လိုက္ ျဖစ္တတ္တာကို ေနေကာင္းသြားတဲ႔အခ်ိန္နဲ႔ စိတ္ဓာတ္က်ခ်ိန္မွာ သိေပမယ္႔ စိတ္္ႂကြေနခ်ိန္မွာေတာ႔ သတိထားမိဖို႔ ခဲယဥ္းတတ္ပါတယ္။ သူကိုယ္တိုင္က ေနလို႔ေကာင္းေနတာမို႔ပါ။ စဥ္းစားၾကည္႔ရင္ ကိုယ္ခ်င္းစာႏိုင္ပါတယ္။ ကိုယ္႔ကိုကိုယ္ အစြမ္းအစေတြ၊ အထူးသတၱိေတြနဲ႔ ျပည္႔စံုေနတယ္လို႔ ထင္ေနရတဲ႔ အရသာက မက္ေလာက္စရာကိုး။ ဒါကို ပံုမွန္မဟုတ္ဘူး သြားေျပာေတာ႔ စိတ္ဆိုးတာေပါ႔။ လူနာ ၿငိဳျငင္မွာ ေၾကာက္လို႔ ေဆးမကုပဲထားရင္ ပိုၿပီးနစ္နာစရာေတြ ျဖစ္ႏိုင္တာ သတိခ်ပ္ရပါမယ္။

သူ႕အျပဳအမူနဲ႔ ေရာဂါလကၡဏာဟာ သူ႕ဘ၀နဲ႔ ပတ္၀န္းက်င္ကို ဘယ္ေလာက္ ထိခိုက္ေနတယ္၊ ထိခိုက္ႏိုင္တယ္ ဆိုတာ မိသားစုနဲ႔ ဆရာ၀န္က သတိျပဳမိၿပီး စိတ္ပံုမွန္ ျမန္ျမန္ျပန္ျဖစ္ေအာင္ ကူညီကုသရပါမယ္။ စိတ္ပံုမွန္ ျပန္မေရာက္ေသးခင္ ေ၀ဒနာရွင္ ျပဳမူေျပာဆိုတာေတြကို ေဗြမယူမိဖို႔လည္း လိုပါတယ္။ သူ႕စိတ္ကမွ ပံုမွန္ မဟုတ္ေသးတာ။ ေဘးကေန ေဖးမထိန္းသိမ္းေပးရပါမယ္။ ဒီလို လူနာေတြဟာ ျပန္ေကာင္းသြားတဲ႔အခါ သူတို႔ ေျပာခဲ႔လုပ္ခဲ႔တာေတြကို ရွက္တတ္၊ အားနာေတာင္းပန္တတ္ပါတယ္။ မေတာင္းပန္ရင္ေတာင္မွ နားလည္ခြင္႔လႊတ္ေပးရမွာပါ။ စိတ္ေရာဂါဆိုတာ ေျခလက္က်ိဳးတာလို ျမင္သာတဲ႔ ကိစၥမဟုတ္လို႔ ေရာဂါရယ္လို႔ လက္ခံဖို႔ တခ်ိဳ႕က ျပႆနာ ရွိတတ္ပါတယ္။ အျမင္က်ယ္၊ ဗဟုသုတ ရွိဖို႔ လိုပါတယ္။ ကုလို႔ ရတဲ႔ ေရာဂါေတြပါ။ ကံနာ ၀ဋ္နာ မဟုတ္ဘူး ဆိုတာ ထပ္ေျပာပါရေစ။

စိတ္ႂကြစိတ္က်ေရာဂါဟာ ေရာဂါျပန္ထျခင္း (acute episode) ေပ်ာက္ကင္းသြားၿပီးတဲ႔အခါ လံုး၀အေကာင္းပါပဲ။ ဒါကို Complete remission ရတယ္လို႔ ေခၚပါတယ္။ ေဆးေတာ႔ ေသာက္ေနရမွာေပါ႔။ မေသာက္ရင္ ေရာဂါ ျပန္ထဖို႔ ျဖစ္ႏိုင္ေခ် (risk of relapse) ပိုမ်ားလို႔ပါ။ ေရာဂါရဲ႕ မူလသေဘာကိုက ျပန္ျဖစ္တတ္တဲ႔ သဘာ၀ ရွိပါတယ္။ ေဆးေသာက္သည္႔တိုင္ေအာင္ ေလာကဓံေတြ ထုေထာင္းဖိစီးတဲ႔အခါ ျပန္ျဖစ္တတ္ပါတယ္။ ေဆးမေသာက္ရင္ ပိုဆိုးတာေပါ႔။ ဘယ္ေလာက္ၾကာၾကာ ေဆးေသာက္ေနရမယ္ဆိုတာက ဘယ္ႏွစ္ႀကိမ္ ျဖစ္ဖူးသလဲ၊ ဘယ္ေလာက္ထိ ဆိုးသလဲဆိုတာေပၚ မူတည္ပါတယ္။

စိတ္ႂကြစိတ္က်ေရာဂါရွင္ေတြဟာ စိတ္ၫွိေဆး (Mood stabiliser) တစ္ခုခု ေရရွည္ ေသာက္ရတတ္ပါတယ္။ ဒီေဆးမ်ိဳးက အစြမ္းထက္ေပမယ္႔၊ အရမ္းၾကာၾကာ ေသာက္ရရင္ တာရွည္သံုးျခင္းရဲ႕ ေနာက္ဆက္တြဲ ေဘးထြက္အာနိသင္မ်ား (Long-term side effects) ရတတ္လို႔ ေဆးစစ္စရာ၊ ေစာင္႔ၾကည္႔စရာေတြကို လူနာ၊ သူ႔မိသားစု နဲ႔ ဆရာ၀န္ ၾကားမွာ ပြင္႔ပြင္႔လင္းလင္း ေဆြးေႏြးတိုင္ပင္ သေဘာတူရပါမယ္။ စိတ္ေရာဂါကုဆရာ၀န္နဲ႔ ျပင္ပလူနာအျဖစ္ ပံုမွန္ စစ္ေဆးသင္႔ပါတယ္။ ဒါကို ဆြဲကုတယ္၊ ေဘာ္ခ်က္တယ္လို႔ ျမင္ရင္ေတာ႔ စိတ္မေကာင္းစရာပါပဲ။

စိတ္ေရာဂါ ကုသတဲ႔ေနရာမွာ ယံုၾကည္မႈနဲ႔ ဆရာ၀န္-လူနာ ဆက္ဆံေရး (Trust & therapeutic relationship) က အရမ္း အေရးႀကီးပါတယ္။ တျခားေရာဂါေတြမွာထက္ ပိုအေရးပါပါတယ္။ ေနမေကာင္းတဲ႔ အခ်ိန္မွာ လူနာရဲ႕ စိတ္က ေျပာင္းသြားတတ္ၿပီး စဥ္းစားဆင္ျခင္တံုတရား ေပ်ာက္သြားတတ္လို႔ပါ။ ဒီအခ်ိန္မွာ ဆရာ၀န္ရဲ႕ သမားက်င္႔၀တ္နဲ႔ အညီ ကုသေပးမႈ၊ လူနာရဲ႕ ကိုယ္ပိုင္အခြင္႔အေရးကို ေလးစားၿပီး သူ႕အတြက္ ဆံုးျဖတ္ခ်က္ခ်တဲ႔အခါ ထည္႔သြင္းစဥ္းစားမႈတို႔ဟာ မရွိမျဖစ္ လိုအပ္ပါတယ္။ အဆင္႔ျမင္႔ စက္ကရိယာေတြ၊ ေဆးေတြ အားလံုးထက္ အေရးႀကီးတဲ႔ အရာပါ။ ဘယ္အရပ္ေဒသမွာမဆို ေပးေ၀ႏိုင္တဲ႔ ၀ိေသသတစ္ရပ္ပါ။

ေနအိမ္ထိ လာၾကည္႔တဲ႔ သူနာျပဳ (Community Psychiatric Nurse) မ်ား မရွိေပမယ္႔ ကိစၥမရွိပါဘူး။ မိသားစုကို ပညာေပးထားလို႔ ရပါတယ္။ ေရာဂါစေဖာက္ျခင္း လကၡဏာမ်ား (early warning signs) ကို လူနာအနီးက လူမ်ား သိထားရင္ ေပါက္ဆိန္နဲ႔ ေပါက္စရာ မလိုခင္ ေဆးကုႏိုင္တာေပါ႔။ အပ္ကေလးနဲ႔ပဲ ထြင္းရေတာ႔ ပိုမေကာင္းဘူးလား။

့ျမန္မာလူမ်ိဳးအေပါင္း စိတၱဘယမွ ကင္းေ၀း၊ ခ်မ္းသာၾကပါေစ။

*Semple, D., Smyth, R., Burns, J., Darjee, R. & McIntosh, A. (2005). Oxford Handbook of Psychiatry, Oxford: University Press.

ဒိုင္ရာဇီပင္ စြဲျခင္းေရာဂါ (Dependence Syndrome: Diazepam)

စိတ္ၿငိမ္ေဆး ျဖစ္တဲ႔ ဒိုင္ရာဇီပင္ သို႔မဟုတ္ ေဗလီယမ္ (Diazepam a.k.a. Valium) အပါအ၀င္ ဘင္ဇိုဒိုင္ရာဇီပင္း မိသားစု (Benzodiazepine family) ဟာ ေဆးစြဲျခင္းနဲ႔ နာမည္ေက်ာ္ပါတယ္။ “သံုးတတ္ရင္ ေဆး၊ မသံုးတတ္ရင္ ေဘး” ဆိုတဲ႔ အတိုင္းပါပဲ။ ျမန္မာျပည္မွာလို ေဆးေတြကို ႀကိဳက္သလို ၀ယ္လို႔ရတဲ႔ ေနရာမ်ိဳးမွာ ပိုၿပီး သတိနဲ႔ အသိရွိသင္႔တယ္ ထင္လို႔ ဒီစာကို ေရးတာပါ။

၁၉၆၀ ႏွစ္မ်ားက စတင္ေပၚေပါက္လာတဲ႔ ဒိုင္ရာဇီပင္ သို႔မဟုတ္ ေဗလီယမ္ဟာ ၁၉၇၉ ခုႏွစ္ေလာက္မွာ အဂၤလန္မွာ သံုးစြဲမႈ အထြတ္အထိပ္ကို ေရာက္ပါတယ္။ ဒီေဆးအတြက္ ေရးတဲ႔ ေဆးစာေပါင္း ၃၁ သန္း ရွိခဲ႔ပါသတဲ႔။ အမ်ားစုက အသက္ႀကီးတဲ႔သူေတြပါ။ ရင္တုန္လို႔၊ အိပ္မေပ်ာ္လို႔၊ ေရာဂါေပါင္းစံုနဲ႔ နာက်င္ကိုက္ခဲေနလို႔ စသျဖင္႔ အေၾကာင္းေတြနဲ႔ စတာေပါ႔။ သံုးေကာင္းေကာင္းနဲ႔ သံုးလာလိုက္တာ ႏွစ္ႏွစ္ အၾကာ ၁၉၈၁ က်မွ ဒီေဆးဟာ အရမ္း စြဲေစမွန္း သိလာၾကပါတယ္။

သူက လံုးလံုးလ်ားလ်ား မေကာင္းတဲ႔ ေဆးေတာ႔လည္း မဟုတ္ပါဘူး။ တက္တဲ႔အခါ (seizures) နဲ႔ ေမ႔ေဆးမေပးမီ (pre-medication) အတြက္ အသံုး၀င္ပါတယ္။ စိတ္ၿငိမ္ေဆးအျဖစ္လည္း ခဏ၊ စည္းကမ္းရွိရွိ သံုးမယ္ဆို သံုးလို႔ ရပါတယ္။ ဒါေပမယ္႔ ေန႔စဥ္ရက္ဆက္ မသံုးသင္႔ပါဘူး။ အိပ္ေဆးအေနနဲ႔ သံုးမယ္ဆိုရင္ေတာ႔ သိပ္သတိထားရပါလိမ္႔မယ္။ လနဲ႔ ခ်ီသြားရင္ စြဲသြားၿပီမို႔ ျဖတ္ရခက္တတ္ပါတယ္။ ဘာအတြက္ပဲသံုးသံုး ေလးပတ္ထက္ မပိုသင္႔ပါဘူး။ ျဖစ္ႏိုင္ရင္ ရက္ျခားပဲ သံုးသင္႔ပါတယ္။

ေဆးစြဲျခင္းေရာဂါ (Dependence syndrome) ရဲ႕ လကၡဏာေတြကေတာ႔ (ေယဘူယ်အားျဖင္႔ စြဲျခင္းအားလံုး တူပါတယ္)

• ေဆးကို မေသာက္ပဲ မေနႏိုင္ျခင္း၊ ေဆးကို မရမက ရွာေဖြ သံုးစြဲျခင္း (Craving or compulsion)
  
• လိုအပ္ေသာ အာနိသင္ ရရန္ ေဆး ပမာဏ တိုးေသာက္ရျခင္း၊ တစ္နည္းအားျဖင္႔ ေဆး မတိုးေတာ႔ျခင္း (Tolerance)
  
• ေဆး မေသာက္ရလွ်င္ ကတုန္ကရင္ႏွင္႔ ေဆးေသာက္မွ စိတ္ၿငိမ္ အိပ္ေပ်ာ္ျခင္း (Physiological withdrawal)
  
• ေဆးသည္သာ ဘ၀ကို စိုးမိုးထားၿပီး အျခားကိစၥမ်ားကို ပို၍ပို၍ စိတ္မ၀င္စားေတာ႔ျခင္း
• ေဆးသံုးစြဲျခင္းသည္ မေကာင္းမွန္းသိလ်က္ မရပ္ႏိုင္ပဲ ဆက္လက္ သံုးၿမဲသံုးေနျခင္း

စြဲသြားၿပီးမွ ျဖတ္ရတာ အင္မတန္ ခက္ခဲပါတယ္။ မျဖတ္ပဲထားေတာ႔လည္း ေဆးအာနိသင္က ေလ်ာ႔ေလ်ာ႔လာေတာ႔ တိုးတိုးေသာက္ရင္းနဲ႔ ေနာက္ဆံုး ေဆးလံုး၀ မတိုးတဲ႔ အဆင္႔ ေရာက္ေတာ႔ ျပန္ကန္တဲ႔ ဒါဏ္ (rebound) ခံရတာပါပဲ။ ေဆးရဲ႕ အာနိသင္တစ္ခုက အိပ္မက္မက္ေစတဲ႔ အိပ္စက္ျခင္းရဲ႕ အစိတ္အပိုင္းကို ဖိႏွိပ္ထားတာမို႔ ေဆးအာနိသင္ မျပႏိုင္ေတာ႔တဲ႔အခါ အိပ္မက္မ်ား တစ္ခါတရံ အိပ္မက္ဆိုးမ်ား မက္တတ္ပါတယ္။ ေဆးျဖတ္တဲ႔အခ်ိန္မွာလည္း ဒီျပႆနာ ရွိပါတယ္။ ေန႔ညအခ်ိန္ေတြမွား (Disorientation) ကေယာင္ကတန္းေတြျမင္ (Visual Hallucination) နဲ႔ ေတာ္ေတာ္ ခံစားရတတ္ပါတယ္။ ေစာေစာ ျဖတ္ရင္ ျပႆနာေၾကာ တိုတာေပါ႔။

ေဆးျဖတ္တဲ႔အခ်ိန္မွာ ေဆးရံု တက္ေကာင္း တက္ရပါမယ္။ ေဆးကိုလည္း မွ်င္းျဖတ္ရပါတယ္။ ဒီလိုမွ မဟုတ္ရင္ လူနာက မခံႏိုင္တာနဲ႔ ျပန္ခိုးသံုးတာတို႔၊ ေဆးရံုက ဆင္းေျပးတာတို႔ ့ျဖစ္တတ္လို႔ပါ။ လူနာရဲ႕ ခႏၶာကိုယ္နဲ႔ ခံစားရမႈ ေ၀ဒနာပါ။ သူ မလိုက္ႏိုင္တာကို စာအုပ္ႀကီးအတိုင္း ဇြတ္လုပ္လို႔လည္း မရပါဘူး။ ဇြတ္လုပ္ရင္ ေအာင္ျမင္ဖို႔ နည္းပါတယ္။ ဒီကာလ တစ္ေတာက္ေလွ်ာက္လံုး မိသားစုရဲ႕ နားလည္မႈနဲ႔ ေဖးမမႈ အေရးႀကီးပါတယ္။

ဒီလို ျပႆနာ ေပးႏိုင္တဲ႔ ေဆးကို ျဖစ္ႏိုင္ရင္ မသံုးတာ အေကာင္းဆံုးပါ။ ကိုယ္႔သေဘာနဲ႔ ကိုယ္ေတာ႔ သာလို႔ေတာင္ မစသင္႔ေသးတယ္။ ပံုမွန္ ခဏသံုးစဥ္မွာလည္း မတည္႔တဲ႔လူေတြမွာ Paradoxical effect လို႔ ေခၚတဲ႔ ေျပာင္းျပန္အာနိသင္ ရတတ္ပါတယ္။ စိတ္ၿငိမ္ရမယ္႔အစား ပိုၿပီး ဂနာမၿငိမ္ ျဖစ္တာေပါ႔။ ေခါင္းမူးထိုင္းမိႈင္းတာလည္း ျဖစ္တတ္လို႔ ကားတို႔၊ စက္ပစၥည္းတို႔ မေမာင္း၊ မသံုးသင္႔ပါဘူး။

မရွင္းတာ၊ သိခ်င္တာ ရွိရင္ မွတ္ခ်က္ ထားခဲ႔ပါ။ ေက်းဇူးတင္ပါတယ္။

Reference:
Anderson, I. M., Reid, I. C. (ed.) (2006) Fundamentals of Clinical Psychopharmacology, Oxon: Informa Healthcare
World Health Organisation (1992) The ICD-10 Classification of Mental and Behavioural Disorders, Geneva: WHO

စိတ္ဓာတ္က်ေရာဂါ-၂ (Depressive Disorder-2)

စိတ္ဓာတ္က်ေရာဂါမွာ အႏုအရင္႔ (severity) နဲ႔ လကၡဏာျပပံု မူကြဲ (atypical presentation) ေလးေတြ ရွိေသးတယ္။ သက္ႀကီးရြယ္အိုေတြမွာဆိုရင္ စိတ္ဓာတ္က် ၀မ္းနည္းတဲ႔ ပံုစံထက္ ဂနာမၿငိမ္ ျဖစ္တာနဲ႔လာတာ ပိုမ်ားတတ္ပါတယ္။ သူတို႔အသက္ပိုင္းက စိတ္ဓာတ္က်တာကို သိပ္ၿပီး သတိမထား၊ စကားထဲ ထည္႔ေျပာေလ႔ မရွိတတ္လို႔ပါ။ တခ်ိဳ႕က်ေတာ႔လည္း မစားႏိုင္၊ မအိပ္ႏိုင္တာနဲ႔ ေျပာင္းျပန္ ျဖစ္တတ္ပါတယ္။ ပံုမွန္ စား၀င္အိပ္ေပ်ာ္တာနဲ႔ မတူပါဘူး။ စိတ္ညစ္ညစ္နဲ႔ အစားေတြပဲ လွိမ္႔စားေနတာ၊ အိပ္ရာထဲမွာပဲ ေနၿပီး ေလာကႀကီးကို ရင္မဆိုင္ပဲ ေရွာင္ေနတာမ်ိဳးပါ။

ေဆးကုရမယ္ဆိုေတာ႔ ဒါဟာ ေလာကဓံပဲ မဟုတ္ဘူးလား။ သူဟာ သူ ေပ်ာက္သြားမွာကို ဘာကိစၥ ပိုက္ဆံကုန္ခံရမွာလဲ လို႔ ေမးစရာ ရွိပါတယ္။ မွန္ပါတယ္။ ေလာကဓံ ဆိုတာေရာ၊ သူဟာ သူ ေပ်ာက္သြားမွာ ဆိုတာေရာ အမွန္ပါပဲ။ ခ်က္ခ်င္းေတာ႔ မဟုတ္ပါဘူး။ ေဆးမကု၊ ေဆးမကူရင္ ပ်မ္းမွ်ျခင္းအားျဖင္႔ ကိုးလေလာက္ ခံစားရတတ္ပါတယ္။ အဲဒီ အခ်ိန္အတြင္း ေရာဂါကို ပိုဆိုးေစမယ္႔ ေနာက္ထပ္ ေလာကဓံ (contributing life circumstances) ေတြ မျဖစ္ဘူးလို႔ ဘယ္သူက အာမခံႏိုင္မွာလဲ။

ဒီလို အခ်ိန္မ်ိဳးမွာ စိတ္ဓာတ္က်ေ၀ဒနာရွင္ဟာ သာမန္အခ်ိန္မွာထက္ ပိုၿပီး စိတ္ထိခိုက္လြယ္ (psychologically vulnerable) ျဖစ္ေနတတ္တာကို ထည္႔စဥ္းစားရပါမယ္။ အဆိုးအပ်က္ေတြလည္း ပိုျမင္တတ္ပါတယ္။ ေခါင္းေပၚမွာ တိမ္တိုက္မဲႀကီး (dark cloud) အၿမဲတမ္း အံု႔ဆိုင္းေနသလိုပဲလို႔ လူနာေတြ မၾကာခဏ ေျပာေလ႔ရွိၾကပါတယ္။ ကိုယ္႔အသက္ကို ကိုယ္ တန္ဖိုးမထားေတာ႔ပဲ အဆံုးစီရင္၊ ထြက္ေပါက္ရွာတဲ႔အထိ ဆိုးတတ္လို႔ အင္မတန္ ဂရုစိုက္သင္႔ပါတယ္။

ေလာကဓံနဲ႔ ၾကံဳတဲ႔အခါ လူတစ္ေယာက္နဲ႔ တစ္ေယာက္ တံု႔ျပန္တာခ်င္း မတူပါဘူး။ ပတ္၀န္းက်င္နဲ႔ မ်ိဳးရိုးဗီဇလည္း ပါပါေသးတယ္။ ဒီလို ေျပာလို႔ မ်ိဳးရိုးလိုက္တယ္လို႔လည္း တစ္ထစ္ခ် ေျပာလို႔ မရပါဘူး။ စိတ္ဓာတ္က်ေရာဂါ မ်ိဳးရိုးမရွိသူနဲ႔ စာရင္ စိတ္ဓာတ္က်ေရာဂါ မ်ိဳးရိုးရွိသူက ေလာကဓံအဆိုးစား ၾကံဳတဲ႔အခါ စိတ္ဓာတ္က်ေရာဂါ ျဖစ္ႏိုင္ေခ် ပိုမ်ားတယ္ လို႔ပဲ ေျပာလို႔ ရပါတယ္။ ႏႈိင္းယွဥ္မႈအားျဖင္႔ (relatively)ေပါ႔။

အမွန္တကယ္ မျဖစ္ေသာ ကိစၥမ်ားကို အမွန္ကဲ႔သို႔ ယံုၾကည္ျခင္း (delusions) နဲ႔ လႈံ႕ေဆာ္မႈမဲ႔ အၾကား/ အျမင္အာရံု (auditory/ visual hallucinations) ေတြပါ ရလို႔ကေတာ႔ အရပ္အျမင္မွာ သြက္သြက္ခါ ရူးေနၿပီဆိုၿပီး ေၾကာက္ၾက၊ က်ဥ္ၾကတတ္ပါတယ္။ ဒါေတြကို အမွန္တရားနဲ႔ ကင္းကြာျခင္း လကၡဏာမ်ား (psychotic symptoms) လို႔ ေခၚပါတယ္။ မသိတဲ႔လူေတြအတြက္ အရမ္း ေျခာက္ျခားစရာ အေတြ႔အၾကံဳပါ။

အမွန္ေတာ႔ ဒီလကၡဏာေတြအားလံုးဟာ ဦးေႏွာက္ထဲမွာ အာရံုေၾကာဓာတုပစၥည္းမ်ား (neuro-chemicals) မွ်ေျခပ်က္ျခင္း (imbalance) ေၾကာင္႔ ျဖစ္တာပါ။ ဒါကို စိတ္ဓာတ္က်ေရာဂါကို တန္ျပန္တဲ႔ အေနာက္တိုင္း ေဆး၀ါးမ်ား (anti-depressants)၊ အမွန္တရားနဲ႔ ကင္းကြာျခင္းကို တန္ျပန္တဲ႔ ေဆး၀ါးမ်ား (anti-psychotics) နဲ႔ ျပဳျပင္ကုသလို႔ ရပါတယ္။ လံုး၀ သက္သာ ေပ်ာက္ကင္းႏိုင္ပါတယ္။

အထက္ပါေဆးေတြဟာ စနစ္တက် သံုးရင္ ထိေရာက္ပါတယ္။ စြဲျခင္း (dependence) လည္း မျဖစ္တတ္ပါဘူး။ ဒါေပမယ္႔ ကိုယ္႔သေဘာနဲ႔ကိုယ္ ၀ယ္ေသာက္၊ ရမ္းကုလို႔ကေတာ႔ ဒုကၡေရာက္ဖို႔ပါပဲ။ ၾကံဳလို႔ သတိေပးပါရေစ။ စိတ္ဓာတ္က်ေရာဂါကို တန္ျပန္တဲ႔ ေဆး (anti-depressants) ေတြထဲမွာ ဒိုင္ရာဇီပင္ မိသားစု (Diazepam/ Benzodiazepines family) လံုး၀ လံုး၀ မပါပါဘူး။ သူက အင္မတန္ စြဲေစပါတယ္။ တစ္ဒုကၡကေန ႏွစ္ဒုကၡ ရွာသလို ျဖစ္တတ္ပါတယ္။ ကိုယ္႔အနာဂတ္ နဲ႔ ဘ၀ကို တန္ဖိုးထားတယ္ဆိုရင္ တတ္ကၽြမ္းနားလည္သူ စိတ္ေရာဂါ ပါရဂူမ်ားထံ ခ်ဥ္းကပ္သင္႔ပါတယ္။

ေနာက္တစ္ခု သတိေပးခ်င္တာကေတာ႔ ဘယ္ေဆးမဆို (Paracetamol ပါရာစီတေမာက အစ) ေဘးထြက္အာနိသင္ (side effects) ေတြ ရိွပါတယ္။ မသိၾက၊ မေျပာၾကလို႔ပါ။ ေဆးေသာက္တဲ႔ လူနာမွာ ဒါကို သိခြင္႔၊ေမးခြင္႔ ရွိပါတယ္။ ဆရာ၀န္ကလည္း ေသေသခ်ာခ်ာ ရွင္းျပရမယ္႔ ၀တၱရား ရွိပါတယ္။ ဒီအေလ႔အထကို ေမြးယူရပါမယ္။ ဘယ္ေဆး၊ ဘယ္ေရာဂါအတြက္ မဆိုပါ။

ဆရာ၀န္ေတြဟာ ရွိသမွ် တတ္သိတာ၀န္ယူႏိုင္တဲ႔ နတ္ဘုရားေတြ မဟုတ္သလို၊ လူနာေတြဟာလည္း ဘာမွမသိတဲ႔ ဘာတာ၀န္မွ မယူႏိုင္တဲ႔ နလပိန္းတံုးေတြ မဟုတ္ပါဘူး။ ကုသခ်က္ (treatment) ဆိုတာ မွ်ေ၀တာ၀န္ယူမႈ (shared responsibility) ပါ။ လူနာကို သိသင္႔တဲ႔ အခ်က္အားလံုး သူနားလည္မယ္႔ အရပ္စကားနဲ႔ ရွင္းျပၿပီး၊ တန္ဖိုးရွိတဲ႔ ခ်င္႔ခ်ိန္္စဥ္းစားထားတဲ႔ ဆံုးျဖတ္ခ်က္ (valid informed decision) ခ်ႏိုင္ေအာင္ ကူညီရပါမယ္။ လူတစ္ေယာက္ရဲ႕ အခ်ဳပ္အခ်ာပိုင္မႈကို ေလးစားရတဲ႔ (respect for autonomy) သမားတို႔ က်င္႔၀တ္ (medical ethics) ပါ။

စိတ္ေရာဂါေတြကို ကုတဲ႔ေနရာမွာ ေဆးတစ္ခုတည္း အားကိုးလို႔ေတာ႔ မရပါဘူး။ ရုပ္ပိုင္း၊ စိတ္ပိုင္းဆိုင္ရာ ပံ႔ပိုးျပဳျပင္စရာေတြ ရွာေဖြျပဳျပင္ရမွာပါ။ မိသားစုရဲ႕ နားလည္မႈနဲ႔ ပံ႔ပိုးမႈ လိုအပ္ပါတယ္။ ပတ္၀န္းက်င္ရဲ႕ အျမင္က်ယ္မႈနဲ႔ လက္ခံမႈကလည္း အေရးႀကီးပါတယ္။ ဒါဟာ ေရာဂါေၾကာင္႔ ျဖစ္တာပဲရယ္လို႔ သေဘာေပါက္ၿပီး ေဖးမရပါမယ္။ အျပစ္တင္ရင္ ဘယ္သူမွ အက်ိဳး မရွိိပါဘူး။ ဘယ္သူက ဒီလို ျဖစ္ခ်င္ပါ႔မလဲ။ ကိုယ္ကိုယ္တိုင္လည္း တစ္ခ်ိန္မဟုတ္ တစ္ခ်ိန္ ဒီေရာဂါ ျဖစ္ႏိုင္တယ္ဆိုတာ မေမ႔ပါနဲ႔။

စိတ္ဓာတ္က်ေရာဂါ-၁ (Depressive Disorder-1)

Depression လို႔ေခၚတဲ႔ စိတ္ဓာတ္က်ေရာဂါဟာ အင္မတန္ အျဖစ္မ်ားၿပီး၊ ဆီးခ်ိဳ၊ ေသြးတိုးတို႔လိုပဲ ေဆးကုရမယ္႔၊ ေဆးကုလို႔ ရတဲ႔ ေရာဂါတစ္မ်ိဳး ျဖစ္ပါတယ္။ ကံနာ၊၀ဋ္နာ ဒါမွမဟုတ္ ေပ်ာ႔ညံ႔မႈ မဟုတ္ပါဘူး။ ရွက္စရာလည္း မဟုတ္ပါဘူး။

အေနာက္ႏိုင္ငံစာရင္းမ်ားအရဆို လူေလးေယာက္မွာ တစ္ေယာက္ဟာ ဘ၀တစ္ခ်ိန္ခ်ိန္မွာ စိတ္ဓာတ္က်ေရာဂါ ခံစားရႏိုင္ပါသတဲ႔။ ရုပ္ရွင္သရုပ္ေဆာင္ Harrison Ford, Marlon Brando, Jim Carrey, Halle Berry နဲ႔ ဂီတပညာရွင္ Elton John, Billy Joel, Janet Jackson တို႔ဟာ သူတို႔ စိတ္ဓာတ္က်ေရာဂါ ေ၀ဒနာရွင္မွန္း လူသိရွင္ၾကား ေၾကျငာထားတဲ႔ နာမည္ေက်ာ္မ်ားထဲက အခ်ိဳ႕ ျဖစ္ပါတယ္။*

စိတ္ဓာတ္က်ေရာဂါရဲ႕ လကၡဏာေတြကေတာ႔

(၁) စိတ္ႏွလံုး ၫိႈးျခံဳးျခင္း၊ ငိုခ်င္ေနျခင္း
(၂) အေၾကာင္းမဲ႔ ႏုံးခ်ိႏြမ္းနယ္ေနျခင္း
(၃) ခါတိုင္း ေပ်ာ္ရႊင္စိတ္၀င္စားေနက် ကိစၥမ်ားအပါအ၀င္ ဘယ္အရာကိုမွ် မေပ်ာ္ရႊင္၊ စိတ္မ၀င္စားေတာ႔ျခင္း
(၄) ခံတြင္းပ်က္ျခင္း (တစ္လအတြင္း နဂို ကိုယ္အေလးခ်ိန္၏ ငါးရာခိုင္ႏႈန္း သို႔မဟုတ္ ႏွစ္ဆယ္ပံုတစ္ပံု က်သြားျခင္း)
(၅) အိပ္မေပ်ာ္ျခင္း (ညလယ္ႏိုးၿပီး ျပန္အိပ္မရျခင္း နဲ႔ မနက္ ပံုမွန္ထက္ ႏွစ္နာရီ ေစာႏိုးျခင္း တို႔လည္း ပါပါတယ္)
(၆) ေမွ်ာ္လင္႔ခ်က္ ကင္းမဲ႔ၿပီး၊ ကိုယ္႔တန္ဖုိး ေပ်ာက္ေနျခင္း
(၇) ထြက္ေပါက္ မျမင္ေတာ႔ပဲ အနာဂတ္အေပၚ လက္ေလွ်ာ႔ျခင္း
(၈) ကိုယ္႔ကိုကိုယ္ သတ္ေသလိုစိတ္ ေပၚေပါက္ျခင္း
(၉) အာရံု စူးစိုက္ႏိုင္မႈ ေလ်ာ႔ပါးသြားျခင္း
(၁၀) မိမိကိုယ္ကို ယံုၾကည္မႈ နည္းသြားျခင္း
(၁၁) ဘာကိုမွ လုပ္ကိုင္လိုစိတ္ မရွိေတာ႔ျခင္း
(၁၂) လိင္မႈကိစၥ စိတ္မ၀င္စားေတာ႔ျခင္း တို႔ ပါ၀င္ပါတယ္။

ဒါေတြကို တစ္ခါတေလ ကာယကံရွင္ ကိုယ္တိုင္ မဟုတ္ပဲ မိသားစုက သတိစထားမိတာမ်ိဳးလည္း ျဖစ္တတ္ပါတယ္။ အရပ္စကားအေခၚ “စိတ္ဓာတ္က်”တာနဲ႔ မတူတာကေတာ႔ တကယ္ေဆးကုရမယ္႔ စိတ္ဓာတ္က်ေရာဂါ (Clinical Depression) ဆိုရင္ အထက္ပါ လကၡဏာမ်ား (အကုန္လံုး ရွိရန္ မလိုပါ) ေန႔စဥ္ရက္ဆက္ အနည္းဆံုး ႏွစ္ပါတ္ ရွိရပါမယ္။ ေတာ္ေတာ္႔ကို ခံရဆိုးပါတယ္။ စိတ္ေထာင္းေတာ႔ ကိုယ္ေၾကဆိုတာ သိပ္မွန္တဲ႔ စကားပါ။

သိပ္ဆိုးရင္ေတာ႔ အမွန္တကယ္ မျဖစ္ေသာ ကိစၥမ်ားကို အမွန္ကဲ႔သို႔ ယံုၾကည္ျခင္းေတြ (delusions) ပါ ရတတ္ပါတယ္။ ဥပမာအားျဖင္႔ ကိုယ္႔ကိုကိုယ္ ျပစ္မႈက်ဴးလြန္မိတယ္လို႔ ယံုၾကည္ၿပီး ရဲထံ အဖမ္းခံတာမ်ိဳး၊ ကိုယ္႔ခႏၶာကိုယ္က ပုပ္ေဟာင္ေနတယ္လို႔ ယံုၾကည္ၿပီး လူေတြ႔မခံတာမ်ိဳး၊ ကိုယ္႔ကို သူမ်ားက လုပ္ၾကံတယ္ဆိုၿပီး အိမ္မွာ အလံုပိတ္ ေၾကာက္ေနတာမ်ိဳးေပါ႔။ တစ္ခါတေလေတာ႔ ဘယ္သူမွ အနားမရွိပဲ စကားေျပာသံေတြ ၾကားတာမ်ိဳး၊ အရိပ္ေတြ ျမင္တာမ်ိဳး လႈံ႕ေဆာ္မႈမဲ႔ အၾကား/ အျမင္အာရံုေတြ (auditory/ visual hallucinations) လည္း ျဖစ္တတ္ပါတယ္။ ဒါဆိုရင္ေတာ႔ ေသေသခ်ာခ်ာ ေဆးကုမွကုိ ျဖစ္ေတာ႔မယ္။

ဆက္ရန္......

*Semple, D., Smyth, R., Burns, J., Darjee, R. & McIntosh, A. (2005). Oxford Handbook of Psychiatry, Oxford: University Press.