စိတ္ေရာဂါကို ကုသျခင္း (၁)

စိတ္ေရာဂါကို ကုတဲ႔ေနရာမွာ တျခားေရာဂါေတြ ကုသလိုပဲ ျပင္ပလူနာ၊ အတြင္းလူနာ ဆိုတာ ရွိပါတယ္။ စိတ္ေရာဂါ အထူးကုဆီ သြားလိုက္တာနဲ႔ “အရူး” လို႔ သတ္မွတ္ခံရၿပီး “အရူးေထာင္”မွာ တစ္သက္တာ ေသာ႔ခတ္ထားခံရေတာ႔မယ္လို႔ လူမ်ားစုက မသိသား ဆိုးရြားစြာ ထင္တတ္ၾကပါတယ္။ (ဒီအသံုးအႏႈန္းေတြကို ကၽြန္မ အလြန္ စက္ဆုပ္ပါတယ္။ ဒါဟာ ေ၀ဒနာ ခံစားေနရတဲ႔ လူနာေတြနဲ႔ ဆက္စပ္သံုးစြဲစရာ ေ၀ါဟာရေတြ မဟုတ္ပါဘူး) အနာနဲ႔ေဆး ေတြ႕ႏိုင္ေရးမွာ အဟန္႔အတား ျဖစ္တဲ႔ ဒီအယူအဆမွားကို ဒီႏိုင္ငံမွာေတာင္ တိုက္ဖ်က္ေနရတံုးပါ။ ကုသင္႔တာကု၊ ေပ်ာက္သင္႔တာေပ်ာက္၊ ပံုမွန္ဘ၀ ျပန္ေရာက္ႏိုင္ၾကဖို႔က အဓိက မဟုတ္လား။ ဒီကိစၥနဲ႔ ပတ္သက္ၿပီး ယူေကက အေျခခံ အေဆာက္အဦနဲ႔ လုပ္ထံုးလုပ္နည္းေလးေတြအေၾကာင္း ေျပာျပခ်င္ပါတယ္။ ဟိုးအစကေန ေျပာမွ ဇာတ္ရည္လည္မယ္ ထင္တယ္။

လူတစ္ေယာက္ဟာ တစ္ေနရာမွာ ေနထိုင္ၿပီ ဆိုတာနဲ႔ သူေနတဲ႔ ရပ္ကြက္ရဲ႕ အေထြေထြ ဆရာ၀န္ ေဆးခန္း (General Practitioner's Surgery) တစ္ခုခုမွာ သြားၿပီး မွတ္ပံုတင္ ရပါတယ္။ (US မွာေတာ႔ Family Medicine Clinic လို႔ ေခၚမယ္ ထင္တယ္) ဒီလို လူနာတစ္ေယာက္ မွတ္ပံုတင္တဲ႔အခါ အစိုးရက GP ကို သတ္မွတ္ထားတဲ႔ ေငြပမာဏတစ္ခု ခ်ေပးပါတယ္။ ဒါကို လိုသလို သံုးေပါ႔။ မွတ္ပံုတင္ၿပီးရင္ ေဆးစစ္ဖို႔ ေဆးခန္းက သူနာျပဳနဲ႔ ေတြ႔ရပါတယ္။ လိုအပ္တဲ႔ အေျခခံ က်န္းမာေရးစစ္တမ္းနဲ႔ ေသြး၊ ဆီး နမူနာ ယူၿပီး စစ္ေဆးတာပါပဲ။ ေနာက္ ဆရာ၀န္နဲ႔ ေတြ႔ဖို႔ ရက္ခ်ိန္း ယူရတယ္။ ေရာဂါ မရွိတဲ႔၊ သာမန္ လူနာသစ္ဆို ေတြ႕ခ်ိန္ ဆယ္မိနစ္ေလာက္ပဲ ရပါတယ္။ ဆရာ၀န္က ပံုမွန္ စစ္ေဆးၿပီး Baseline data ယူလိုက္တဲ႔ သေဘာေပါ႔။ ဒါဆို National Health Service မွာ နာမည္ေပါက္သြားၿပီ။ ေဆးကုလို႔ ရသြားၿပီ ဆိုပါေတာ႔။ မၾကာခင္မွာ အိမ္ကို NHS registration number ပါတဲ႔ NHS card စာတိုက္ကေန ေရာက္လာမယ္။

ယူေကမွာ GP ေတြဟာ ပဏာမ က်န္းမာေရး က႑ (Primary Care) ရဲ႕ မ႑ိဳင္ေတြ ျဖစ္ပါတယ္။ အခရာ အဓိက ေရွ႕တန္းလုပ္သားေတြေပါ႔။ အစိုးရက အားေပးပါတယ္။ အလုပ္လည္း သိပ္မ်ားတယ္။ လူနာေတြ တန္းစီၾကည္႔ရတာပဲ။ စာရင္းဇယား စနစ္ေကာင္းေတာ႔ ဆယ္မိနစ္ဟာ ေတာ္ရုံကိစၥအတြက္ လံုေလာက္ပါတယ္။ GP ေတြကို အစိုးရက ႏွစ္စဥ္ targets ေတြ ခ်ေပးထားတယ္။ ဆီးခ်ိဳေရာဂါရွင္ ဘယ္ႏွစ္ေယာက္ကို ေက်ာက္ကပ္ ပ်က္စီးမႈ စစ္ၿပီး ျဖစ္ရမယ္၊ သားအိမ္ေခါင္း ကင္ဆာေရာဂါ စစ္ေဆးျခင္း (cervical smear) ဘယ္ေလာက္ ယူထားရမယ္ စသျဖင္႔။ အစိုးရက ျပည္သူ႔က်န္းမာေရး ပညာရွင္ေတြ အပါအ၀င္ ေဆးပညာရွင္ေတြနဲ႔ တိုင္ပင္ၿပီး က်န္းမာေရး ရည္ရြယ္ခ်က္ လုပ္ငန္းစဥ္ေတြကို ပံုမွန္ ခ်မွတ္၊ အသစ္ေျပာင္းေလ႔ ရွိပါတယ္။ ၿပီးရင္လည္း ဘယ္ေလာက္ ထိေရာက္လဲ တုိင္းတာပါတယ္။ ျပည္သူ႔ဘ႑ာကို သံုးတာမို႔ ေျဖရွင္းရ၊ အေၾကာင္းျပရတာေပါ႔။ လုပ္ခ်င္သလို လုပ္ခြင္႔ မရွိဘူး။ ျပည္သူက တင္ေႁမႇာက္ထားၿပီး ျပည္သူ႔အတြက္ တာ၀န္ယူ ေစာင္႔ေရွာက္တဲ႔ အစိုးရကိုး။

လူနာတစ္ေယာက္ ေနမေကာင္းဘူးဆိုရင္ GP ဆီပဲ သြားရပါတယ္။ အေရးေပၚ နာက်င္မႈ၊ ထိခိုက္မႈနဲ႔ ေသြးထြက္သံယိုက လြဲရင္ေပါ႔။ GP surgery ေတြက မနက္ ရွစ္နာရီကေန ညေန ေျခာက္နာရီထိ ဖြင္႔ပါတယ္။ ခုေနာက္ပိုင္း တခ်ိဳ႕ ေဆးခန္းေတြက အလုပ္လုပ္သူေတြ အဆင္ေျပေအာင္ ည ရွစ္နာရီေလာက္ထိ ဖြင္႔ေပးတဲ႔ရက္ ရွိပါတယ္။ စေနေန႔၀က္လည္း ဖြင္႔ေပးလာၾကတယ္။ ကိုယ္ကိုယ္တိုင္ ဆရာ၀န္ ျဖစ္ေနလည္း ကိုယ္႔ဖာသာကိုယ္ ေဆးလက္မွတ္ေရး ကုလို႔ မရပါဘူး။ ေရးမယ္ဆိုရင္ေတာ႔ ရပါတယ္။ ဒါေပမယ္႔ Pharmacy ေရာက္တဲ႔အခါ Pharmacist ရဲ႕ ယဥ္ေက်းစြာ စစ္ေၾကာျခင္းကို ခံရတာပါပဲ။ သူက ေမးခြင္႔ ရွိတယ္ေလ။ ေဆး (အထူးသျဖင္႔ ပဋိဇီ၀ေဆး antibiotics) ေတြကို အရမ္းကာေရာ ေလွ်ာက္သံုးေနရင္ ေဆးယဥ္တာ၊ ေဆးမတိုးတာေတြ ျဖစ္လာႏိုင္ၿပီး အပ္နဲ႔ထြင္ရမွာကို ေပါက္ဆိန္နဲ႔ ေပါက္ရတဲ႔ အျဖစ္မ်ိဳး ေရာက္သြားမွာေပါ႔။ “ငါ ဆရာ၀န္ပဲ။ လာလွ်ာရွည္ မေနနဲ႔” လို႔ ေဟာက္လိုက္လို႔ကေတာ႔ ျပႆနာ တက္ၿပီသာမွတ္။ သူ႔တာ၀န္ သူလုပ္တာကို သြားေႏွာက္ယွက္တာကိုး။ Zero tolerance policy နဲ႔ ေတြ႕သြားမယ္ (၀န္ထမ္းမ်ားအေပၚ ႏႈတ္အားျဖင္႔ ရိုင္းပ်ျခင္း၊ ကိုယ္ထိလက္ေရာက္ ေစာ္ကားျခင္းကို သည္းမခံပါဘူး။ သက္ဆိုင္ရာဌာနက တာ၀န္ယူ ေစာင္႔ေရွာက္ပါတယ္)

GP က သူ ကုႏိုင္တာ သူ ကုတယ္။ မႏိုင္ဘူး ထင္တာေတြ၊ အထူးကုရဲ႕ ကၽြမ္းက်င္မႈ လိုတာေတြကို ဒုတိယအဆင္႔ (Secondary Care) ကို လႊဲပါတယ္။ ေဆးရံုက ဘာသာရပ္ဆိုင္ရာ အထူးကုမ်ားဆီကိုေပါ႔။ ဥပမာ လူႀကီးေရာဂါ အထူးကု၊ ကေလးအထူးကု၊ အမ်ိဳးသမီးေရာဂါ အထူးကု၊ စိတ္ေရာဂါ အထူးကု စသျဖင္႔။ ဒီအထူးကုေတြကမွ ေနာက္ထပ္ အထူးအထူးကု (super-specialist) ေတြဆီ လိုအပ္ရင္ ထပ္လႊတ္ပါတယ္။ ဒါက တတိယအဆင္႔ (Tertiary Care) ပါ။ ဥပမာ အိပ္စက္ျခင္းဆိုင္ရာ ေရာဂါမ်ား အထူးကုဌာန (Sleep and related disorders clinic)

ဒုတိယအဆင္႔မွာ GP referral ရၿပီးရင္ ေဆးရံုထိုင္ အထူးကုမ်ားက ဒီလူနာကို ျပင္ပလူနာစာရင္းမွာ ဘယ္ေလာက္ေစာေစာ ၾကည္႔ရမလဲ ဆံုးျဖတ္ ထည္႔သြင္းပါတယ္။ အေရးႀကီးရင္ ႀကီးသလို ေစာေစာေခၚၾကည္႔ရတာေပါ႔။ စိတ္ေရာဂါ အထူးကု ေဆးရံုကေတာ႔ ျပင္ပလူနာသစ္တစ္ေယာက္ကို တစ္နာရီ အခ်ိန္ေပးပါတယ္။ အစအဆံုး ေမးျမန္းစစ္ေဆးရလို႔ပါ။ (ပံုမွန္ စားပြဲ+ကုလားထိုင္နဲ႔ပဲ ထိုင္ၿပီး ေမးတာပါ။ Sigmund Freud လို၊ Basic Instinct 2 ထဲကလို လူနာက ကုလားထုိင္ရွည္ႀကီးမွာ လဲေလ်ာင္းၿပီး ေတြးမိေတြးရာေတြ ေျပာတာကို ဆရာ၀န္က သရုပ္ခြဲတာမ်ိဳး မဟုတ္ပါဘူး) ဒီ appointment ကို လူနာက အေၾကာင္းမၾကားပဲ ပ်က္ကြက္ခဲ႔ရင္ တခ်ိဳ႕ team ေတြက တခါတည္း discharge လုပ္ပါတယ္။ အလုပ္မ်ားတဲ႔ team မွာ တျခားလူနာ တစ္ေယာက္ ရႏိုင္တဲ႔ အခြင္႔အေရးကို လာျဖဳန္းလို႔ပါ။ ပိုက္ဆံ မေပးရတဲ႔ စနစ္မွာ ဒါေလးေတြ ရွိပါတယ္။ အခ်ိန္ကုိ တန္ဖိုး မထားတတ္တာေပါ႔။ အလကား ရေနတာကိုး။ တခ်ိဳ႕ team ကေတာ႔ ဒုတိယအႀကိမ္ outpatient appointment ထပ္ေပးပါတယ္။ ခု ေနာက္ပိုင္းေတာ႔ ဒါမ်ိဳး ရွားလာပါၿပီ။ ေစာင္႔ဆိုင္းေနရတဲ႔ လူနာေတြ ရွိေတာ႔ Waiting list ကို ျမန္ျမန္ ၿဖိဳဖို႔ လိုေသးတယ္ေလ။

ဒီေနရာမွာ team ေတြၾကား လူနာကို ဘယ္လို ခြဲလဲ ဆိုတာ ေျပာျပခ်င္ေသးတယ္။ အတိုင္ပင္ခံ ဆရာ၀န္ႀကီး (Consultant) တစ္ေယာက္ဟာ ပ်မ္းမွ် လူဦးေရ ၁၅၀၀၀-၂၀၀၀၀ ကို တာ၀န္ယူရပါတယ္။ (လူနာဦးေရ မဟုတ္ဘူးေနာ္) ေလာေလာဆယ္စနစ္မွာ ဒါကို GP ေပၚ မူတည္ၿပီး ခြဲပါတယ္။ Consultant တစ္ေယာက္ဟာ ဒီနယ္ သို႔မဟုတ္ ၿမိဳ႕အပိုင္းက GP surgeries ဘယ္ႏွစ္ခုက လာသမွ် လႊဲစာ(referrals) ေတြကို တာ၀န္ယူမယ္ ဆိုတာမ်ိဳးေပါ႔။ သူ႔လက္ေအာက္မွာ သင္ယူဆဲ တပည္႔ ဆရာ၀န္ အငယ္ (junior trainee doctor) တစ္ေယာက္ ပံုမွန္ ရွိတတ္ပါတယ္။ ေအာက္ေျခသိမ္း လုပ္ရတဲ႔ သာ၀ကေလးေပါ႔။ ပိုႀကီးတဲ႔ team ေတြကေတာ႔ အေတြ႕အႀကံဳရွိ အလတ္တန္းစား အလုပ္မွ်ေ၀သူ ဆရာ၀န္ (service-providing middle grade doctor) တစ္ေယာက္ပါ ရွိပါတယ္။ ဒါက သူ႔ဆံုးျဖတ္ခ်က္ သူ ခ်ႏိုင္တဲ႔ ၀ါရင္႔ေတြ မ်ားပါတယ္။ Consultant အေတြ႕အႀကံဳ ရင္႔ရင္ရင္႔သလို သူ႕ဆီမွာ လာဆည္းပူးတဲ႔ အဆင္႔ျမင္႔တပည္႔ (higher grade trainee) တစ္နည္းအားျဖင္႔ consultant ျဖစ္ဖို႔ သင္ယူေနသူ တစ္ေယာက္လည္း အလွည္႔က် ရွိတတ္ပါေသးတယ္။ ဒီလို team တစ္ခုကို အေထာက္အကူျပဳတဲ႔ community teams (standard/ crisis resolution), hosptial-based multi-disciplinary teams ေတြ ရွိပါတယ္။ Psychiatric nurses (ward-based/ community-based), Occupational Therapist, Physiotherapist, Social Worker ေတြ ပါတာေပါ႔။ ကိုယ္႔တာ၀န္ ကိုယ္ ခြဲလုပ္ၾကရပါတယ္။

လူနာတုိင္းကို outpatient အေနနဲ႔ လက္ခံၿပီး ၾကာရွည္ဆြဲ ၾကည္႔တာ မဟုတ္ပါဘူး။ တခ်ိဳ႕က GP ပဲ ေကာင္းေကာင္း ဆက္ၾကည္႔လို႔ ရႏိုင္တဲ႔ ရိုးရိုးရွင္းရွင္း စိတ္ဓာတ္က်ေရာဂါ (uncomplicated depression) လိုမ်ိဳးဆိုရင္ လူနာနဲ႔ GP ကို လိုအပ္တာေလး ရွင္းျပၫႊန္ၾကားေပးၿပီး outpatient list ကေန discharge လုပ္ပါတယ္။ ဒီလို မဟုတ္တဲ႔ ခက္ခဲေနတဲ႔၊ တိုးတက္မႈ မရွိတဲ႔ ေရာဂါ ဆိုရင္ေတာ႔ အခ်ိန္အပိုင္းအျခားနဲ႔ ျပန္ေခၚၾကည္႔ပါတယ္။ တစ္ပတ္၊ ႏွစ္ပတ္ကေန ေျခာက္လထိ ျခားၿပီး ရက္ခ်ိန္းေပးပါတယ္။ ေဆးေပးရင္ ေဆးကို တံု႔ျပန္မႈ ဘယ္လို ရွိလဲ၊ ေဆးမေပးေသးရင္လည္း မေပးပဲ ေနရင္ ဘာျဖစ္မလဲ သိရေအာင္ ေစာင္႔ၾကည္႔ျခင္း monitoring ေပါ႔။ လုိအပ္ရင္ crisis resolution team, home treatment team ေတြရဲ႕ ပံ႔ပိုးမႈ ရယူႏိုင္ပါတယ္။ သူတို႔က လူနာကို အိမ္အေရာက္ သြားၾကည္႔ေစာင္႔ေရွာက္တယ္ေပါ႔။ လူနာက ေဆးေသာက္စရာလည္း မလိုေတာ႔ဘူး၊ ေကာင္းလည္း ေကာင္းလာၿပီဆိုရင္ေတာ႔ GP ဆီကို discharge လုပ္တာပါပဲ။ ေနာက္လိုမွ ျပန္လႊဲ re-refer လုပ္ေပါ႔။ Intake ရွိသလို output ရွိမွ team တစ္ခု ထိထိေရာက္ေရာက္ လည္ပတ္ႏိုင္မွာကိုး။

လူနာတစ္ေယာက္ကို ဘယ္ႏွစ္ႀကိမ္ပဲ ၾကည္႔ၾကည္႔ လူနာနဲ႔ ေတြ႕တိုင္း GP ဆီကို စာေရးအေၾကာင္းၾကားရပါတယ္။ လူနာရဲ႕ မူလပိုင္ရွင္ ဆရာ၀န္က GP ကိုး။ သူ႔လူနာကို ဘာလုပ္လိုက္လဲ သူ႔ကို ေျပာရမယ္။ ဒါမွ သူက ေဆးစာ ဆက္ေရးေပးမွာပါ။ ေနာက္ပိုင္း အမ်ိဳးသား က်န္းမာေရးစနစ္ တစ္ခုလံုး all computerised လုပ္ျဖစ္ရင္ေတာ႔ ဒီလိုစာေတြ ပို႔ဖို႔ လုိခ်င္မွ လိုေတာ႔မယ္။ အခ်က္အလက္အသစ္ေတြကို computer network system မွာ အသိေပးလိုက္၊ ရွာၾကည္႔လိုက္ရံုပဲကိုး။ ဒါကို National Health Service ႀကီးတစ္ခုလံုးမွာ လုပ္ဖို႔က အေတာ္ မလြယ္တဲ႔ ကိစၥပါ။ NHS ဟာ ကမၻာေပၚမွာ တရုတ္စစ္တပ္နဲ႔ အိႏၵိယ မီးရထားဌာန ၿပီးရင္ တတိယ အႀကီးဆံုး အဖြဲ႔အစည္း ျဖစ္ေနလို႔ပါပဲ။ Computer ကို အားကိုးရတာ ေကာင္းသလို၊ တစ္ခုခု မွားသြားရင္ (hack အလုပ္ခံရရင္၊ data file ေတြ ေပ်ာက္သြားရင္) confidentiality လူနာအေၾကာင္း ကိုယ္ေရးကိုယ္တာ အခ်က္အလက္ေတြ ေပါက္ၾကားႏိုင္တဲ႔ ျပႆနာ ရွိပါတယ္။ ထားပါေတာ႔။

Hospital specialist နဲ႔ GP ၾကား communication ေကာင္းၾကပါတယ္။ ဒါနဲ႔ ဆက္စပ္ၿပီး ေျပာရရင္ေတာ႔ မွတ္တမ္းမွတ္ရာ စာရြက္စာတမ္းေတြက အေတာ္ မ်ားပါတယ္။ ေဆးရံုမွာ သိမ္းထားတဲ႔ လူနာမွတ္တမ္း ဖိုင္တြဲႀကီးထဲမွာ အေသးစိတ္ မွတ္တမ္းတင္ရတယ္။ ေနာက္ေနာင္ လိုအပ္ရင္ medico-legal document အျဖစ္ သံုးမွာ ျဖစ္လို႔ အေရးႀကီးတဲ႔ အခ်က္ေတြကို အဓိက ဂရုစိုက္ရတာေပါ႔။ လူနာတစ္ေယာက္ကို ၾကည္႔ၿပီးတိုင္း dictaphone လို႔ ေခၚတဲ႔ ကက္ဆက္အေသးေလးထဲမွာ ကိုယ္ ေရးခ်င္တာကို အသံသြင္းေပးရတယ္။ ဒါကို medical secretary က စာျပန္ရိုက္ပါတယ္။ လူနာသစ္ဆိုရင္ ဒီလို စာတစ္ေစာင္ဟာ ပ်မ္းမွ်ျခင္းအားျဖင္႔ A4 size paper သံုးမ်က္ႏွာ ရွည္လ်ားတယ္။ (တျခားဘာသာရပ္ ဆရာ၀န္ေတြရဲ႕ စာေတြထက္ အနည္းဆံုး ႏွစ္ဆ ပိုရွည္တယ္ ဆိုပါေတာ႔) စိတ္ဆရာ၀န္မ်ား လွ်ာရွည္တယ္လို႔ ဆိုၾကတာ ဒါေတြေၾကာင္႔ ပါပါတယ္။ သို႔ေသာ္ စိတ္ေရာဂါမွာ အဓိက investigation က ေသြးေဖာက္၊ ဓာတ္မွန္ရိုက္ျခင္း မဟုတ္ပဲ လူနာနဲ႔ စကားေျပာျခင္း၊ ေစာင္႔ၾကည္႔ျခင္းကို အေျခခံတာမို႔ ဒီလို တရွည္တေ၀း ေရးရျခင္း ျဖစ္ပါတယ္။

ဆက္လက္ ေရးသားပါမယ္။ ၾကာေကာင္း ၾကာႏိုင္ပါတယ္။ သည္းခံၾကပါ။