စိတ္ႂကြစိတ္က်ေရာဂါ (Bipolar Affective Disorder)

စိတ္ႂကြစိတ္က်ေရာဂါ (Bipolar Affective Disorder also known as Manic Depression) ဟာ နာမည္အတိုင္းပဲ စိတ္ႂကြေရာဂါ (Mania/ Hypomania) နဲ႔ စိတ္ဓာတ္က်ေရာဂါ (Depression) ႏွစ္မ်ိဳးေပါင္းထားတာ ျဖစ္ပါတယ္။ ေ၀ဒနာရွင္ဟာ စိတ္ႂကြေရာဂါ နဲ႔ စိတ္ဓာတ္က်ေရာဂါ အနည္းဆံုး တစ္ႀကိမ္စီ သို႔မဟုတ္ စိတ္ႂကြေရာဂါ အနည္းဆံုး ႏွစ္ႀကိမ္ ခံစားရဖူးတယ္ဆိုရင္ စိတ္ႂကြစိတ္က်ေရာဂါ ခံစားေနရၿပီလို႔ သတ္မွတ္ႏိုင္ပါတယ္။

စာေရးဆရာမ Virginia Woolf, ရုပ္ရွင္သရုပ္ေဆာင္ Vivien Leigh, Carrie Fisher, Jean Claude Van Damme, Ben Stiller, ေတးသံရွင္ Connie Francis, Sting, ရုပ္ရွင္ ဒါရိုက္တာ Francis Coppola တို႔ဟာ စိတ္ႂကြစိတ္က်ေရာဂါရွင္ ကမာၻေက်ာ္တစ္ခ်ိဳ႕ ့ျဖစ္ပါတယ္။*

စိတ္ဓာတ္က်ေရာဂါအေၾကာင္း ေရးၿပီးၿပီမို႕ စိတ္ႂကြေရာဂါအေၾကာင္း ဆက္ပါရေစ။ စိတ္ႂကြေရာဂါ ႏွစ္မ်ိဳး ရွိပါတယ္။ အရင္႔စား (Mania) နဲ႔ အႏုစား (Hypomania) ပါ။ အရင္႔စား (Mania) က ေန႔စဥ္လူမႈဆက္ဆံေရး နဲ႔ အလုပ္အကိုင္ေတြကိုပါ ထိခိုက္ေလာက္ေအာင္ ျဖစ္တတ္ပါတယ္။ အႏုစား (Hypomania) ကေတာ႔ သူ႕ေလာက္လည္း မၾကာ၊ သူ႕ေလာက္လည္း မဆိုးပါဘူး။ စကားေတြ မတရားမ်ားလာတာ၊ အလုပ္ေတြ မတရားလုပ္လာတာ၊ ခါတိုင္းထက္ ပိုၿပီး အေၾကာင္းမဲ႔ အရမ္းေပ်ာ္ေနတာ၊ စိတ္အေတြးေတြက လိုက္မမွီေအာင္ ျမန္ေနတာေလာက္ေပါ႔။ ေဆးမကုပဲ ထားရင္ေတာ႔ အႏုစားကေန အရင္႔စား ေျပာင္းသြားဖို႔ အေသအခ်ာပါပဲ။

စိတ္ႂကြေရာဂါအရင္႔စား (Mania) ရဲ႕ ေရာဂါ လကၡဏာေတြကေတာ႔

• စိတ္ေပ်ာ္ေျမာက္ေနျခင္း သို႔တည္းမဟုတ္ စိတ္ဆတ္၊ အထိမခံ ျဖစ္ေနျခင္း (Elevated mood or irritability)
  
• အအိပ္အေန သိသိသာသာ နည္းသြားေသာ္ျငား အားအင္မ်ား အလိုလို ျပည္႔သကဲ႔သို႔ ခံစားရျခင္း (Raised energy despite minimal or lack of sleep)
  
• ႀကီးက်ယ္ခမ္းနားေသာ အၾကံအစည္မ်ား ေပၚကာ၊ မိမိကိုယ္မိမိ အထူးစြမ္းရည္မ်ား ပိုင္ဆိုင္သည္ဟု ယံုၾကည္ေနျခင္း (Grandiosity)
  
• အာရံုစူးစိုက္မရပဲ စိတ္ ေတာင္ေရာက္ေျမာက္ေရာက္ ျဖစ္ျခင္း (Distractibility)
  
• ပံုမွန္ လူမႈေရးအရ ထိန္းခ်ဳပ္မႈမ်ား ကင္းလြတ္ကာ၊ အေရာ၀င္လြန္းျခင္း (Social dis-inhibition & over-familiarity)
  
• အေတြး၊ အေျပာ၊ အလုပ္အားလံုး ပံုမွန္ထက္ ျမန္ကာ အလ်င္စလို ျဖစ္ေနျခင္း (Racing thoughts, pressured speech & over-activity)
  
• အရဲစြန္႔ လုပ္ကိုင္ျခင္း အျပဳအမူ (Risk-taking behaviour) မ်ား ရွိလာျခင္း - ဥပမာ ကားအလြန္အမင္း အျမန္ေမာင္းျခင္း၊ ေငြ အသံုးအျဖံဳး မ်ားလာျခင္း၊ ကာမစိတ္မ်ားလာၿပီး အ ႏ ၱရာယ္ မေၾကာက္ပဲ ေတြ႔ကရာလူႏွင္႔ ဆက္ဆံျခင္း

ဒီေရာဂါ လကၡဏာေတြဟာ ခုနစ္ရက္ေလာက္ ဆက္တိုက္ ျဖစ္ေနၿပီဆိုရင္ မိသားစုကလည္း မခံႏိုင္ေတာ႔ပါဘူး။ ေ၀ဒနာရွင္အတြက္လည္း အ ႏ ၱရာယ္ မ်ားပါတယ္။ အထူးသျဖင္႔ ေနာက္ဆံုး လကၡဏာဟာ စိုးရိမ္စရာပါ။ လူနာရဲ႕ ေရာဂါကို အျမတ္ထုတ္ (exploit) တဲ႔သူမ်ားလည္း ရွိႏိုင္လို႔ပါပဲ။ ဒီလကၡဏာေတြ ရွိလို႔ကေတာ႔ ေဆးရံုတင္ကုတာ စိတ္ခ်ရပါတယ္။ စိတ္ခ်ရတဲ႔ ပတ္၀န္းက်င္ (safe environment) လိုအပ္လို႔ပါပဲ။ ေဆးရံုမွာလည္း မ်က္ေျခမျပတ္ ေစာင္႔ၾကည္႔ (close monitoring) ရမွာပါ။

စိတ္ဓာတ္က်ေရာဂါမွာလိုပဲ စိတ္ႂကြေရာဂါအရင္႔စားမွာလည္း အမွန္တကယ္ မျဖစ္ေသာ ကိစၥမ်ားကို အမွန္ကဲ႔သို႔ ယံုၾကည္ျခင္း (delusions) ေတြ၊ လႈံ႕ေဆာ္မႈမဲ႔ အၾကား/ အျမင္အာရံု (auditory/ visual hallucinations) ေတြ ရတတ္ပါတယ္။ သေဘာသဘာ၀ေလးေတာ႔ ကြာတတ္ပါတယ္။ စိတ္ႂကြေရာဂါမွာေတာ႔ ေပ်ာ္တဲ႔၊ေျမာက္တဲ႔ သေဘာတရားကို အေျခခံတဲ႔ အမွန္တရားနဲ႔ ကင္းကြာျခင္း လကၡဏာမ်ား (psychotic symptoms) ေပါ႔။ အရမ္းခ်မ္းသာပါတယ္လ႔ို ယံုၾကည္ၿပီး ေငြ အလြန္အမင္း သံုးတာ၊ ကိုယ္႔ကိုကိုယ္ အလြန္အေရးပါသူလို႔ ယံုၾကည္ၿပီး အေရးႀကီး ေဆြးေႏြးပြဲမ်ိဳးကို မဆိုင္ပဲ အတင္း၀င္ေရာက္ မိန္႔ခြန္းေခၽြတာ၊ ကိုယ္က ေက်ာ္ၾကားလို႔ သူမ်ားက လုပ္ၾကံဖို႔ ေနာက္ေယာင္ခံလိုက္ေနတယ္ဆိုၿပီး သူမ်ားေတြကို သံသယပြါးတာ စသျဖင္႔ေပါ႔။

စိတ္ႂကြစိတ္က်ေရာဂါရွင္ေတြဟာ သူတို႔စိတ္က တက္လိုက္က်လိုက္ ျဖစ္တတ္တာကို ေနေကာင္းသြားတဲ႔အခ်ိန္နဲ႔ စိတ္ဓာတ္က်ခ်ိန္မွာ သိေပမယ္႔ စိတ္္ႂကြေနခ်ိန္မွာေတာ႔ သတိထားမိဖို႔ ခဲယဥ္းတတ္ပါတယ္။ သူကိုယ္တိုင္က ေနလို႔ေကာင္းေနတာမို႔ပါ။ စဥ္းစားၾကည္႔ရင္ ကိုယ္ခ်င္းစာႏိုင္ပါတယ္။ ကိုယ္႔ကိုကိုယ္ အစြမ္းအစေတြ၊ အထူးသတၱိေတြနဲ႔ ျပည္႔စံုေနတယ္လို႔ ထင္ေနရတဲ႔ အရသာက မက္ေလာက္စရာကိုး။ ဒါကို ပံုမွန္မဟုတ္ဘူး သြားေျပာေတာ႔ စိတ္ဆိုးတာေပါ႔။ လူနာ ၿငိဳျငင္မွာ ေၾကာက္လို႔ ေဆးမကုပဲထားရင္ ပိုၿပီးနစ္နာစရာေတြ ျဖစ္ႏိုင္တာ သတိခ်ပ္ရပါမယ္။

သူ႕အျပဳအမူနဲ႔ ေရာဂါလကၡဏာဟာ သူ႕ဘ၀နဲ႔ ပတ္၀န္းက်င္ကို ဘယ္ေလာက္ ထိခိုက္ေနတယ္၊ ထိခိုက္ႏိုင္တယ္ ဆိုတာ မိသားစုနဲ႔ ဆရာ၀န္က သတိျပဳမိၿပီး စိတ္ပံုမွန္ ျမန္ျမန္ျပန္ျဖစ္ေအာင္ ကူညီကုသရပါမယ္။ စိတ္ပံုမွန္ ျပန္မေရာက္ေသးခင္ ေ၀ဒနာရွင္ ျပဳမူေျပာဆိုတာေတြကို ေဗြမယူမိဖို႔လည္း လိုပါတယ္။ သူ႕စိတ္ကမွ ပံုမွန္ မဟုတ္ေသးတာ။ ေဘးကေန ေဖးမထိန္းသိမ္းေပးရပါမယ္။ ဒီလို လူနာေတြဟာ ျပန္ေကာင္းသြားတဲ႔အခါ သူတို႔ ေျပာခဲ႔လုပ္ခဲ႔တာေတြကို ရွက္တတ္၊ အားနာေတာင္းပန္တတ္ပါတယ္။ မေတာင္းပန္ရင္ေတာင္မွ နားလည္ခြင္႔လႊတ္ေပးရမွာပါ။ စိတ္ေရာဂါဆိုတာ ေျခလက္က်ိဳးတာလို ျမင္သာတဲ႔ ကိစၥမဟုတ္လို႔ ေရာဂါရယ္လို႔ လက္ခံဖို႔ တခ်ိဳ႕က ျပႆနာ ရွိတတ္ပါတယ္။ အျမင္က်ယ္၊ ဗဟုသုတ ရွိဖို႔ လိုပါတယ္။ ကုလို႔ ရတဲ႔ ေရာဂါေတြပါ။ ကံနာ ၀ဋ္နာ မဟုတ္ဘူး ဆိုတာ ထပ္ေျပာပါရေစ။

စိတ္ႂကြစိတ္က်ေရာဂါဟာ ေရာဂါျပန္ထျခင္း (acute episode) ေပ်ာက္ကင္းသြားၿပီးတဲ႔အခါ လံုး၀အေကာင္းပါပဲ။ ဒါကို Complete remission ရတယ္လို႔ ေခၚပါတယ္။ ေဆးေတာ႔ ေသာက္ေနရမွာေပါ႔။ မေသာက္ရင္ ေရာဂါ ျပန္ထဖို႔ ျဖစ္ႏိုင္ေခ် (risk of relapse) ပိုမ်ားလို႔ပါ။ ေရာဂါရဲ႕ မူလသေဘာကိုက ျပန္ျဖစ္တတ္တဲ႔ သဘာ၀ ရွိပါတယ္။ ေဆးေသာက္သည္႔တိုင္ေအာင္ ေလာကဓံေတြ ထုေထာင္းဖိစီးတဲ႔အခါ ျပန္ျဖစ္တတ္ပါတယ္။ ေဆးမေသာက္ရင္ ပိုဆိုးတာေပါ႔။ ဘယ္ေလာက္ၾကာၾကာ ေဆးေသာက္ေနရမယ္ဆိုတာက ဘယ္ႏွစ္ႀကိမ္ ျဖစ္ဖူးသလဲ၊ ဘယ္ေလာက္ထိ ဆိုးသလဲဆိုတာေပၚ မူတည္ပါတယ္။

စိတ္ႂကြစိတ္က်ေရာဂါရွင္ေတြဟာ စိတ္ၫွိေဆး (Mood stabiliser) တစ္ခုခု ေရရွည္ ေသာက္ရတတ္ပါတယ္။ ဒီေဆးမ်ိဳးက အစြမ္းထက္ေပမယ္႔၊ အရမ္းၾကာၾကာ ေသာက္ရရင္ တာရွည္သံုးျခင္းရဲ႕ ေနာက္ဆက္တြဲ ေဘးထြက္အာနိသင္မ်ား (Long-term side effects) ရတတ္လို႔ ေဆးစစ္စရာ၊ ေစာင္႔ၾကည္႔စရာေတြကို လူနာ၊ သူ႔မိသားစု နဲ႔ ဆရာ၀န္ ၾကားမွာ ပြင္႔ပြင္႔လင္းလင္း ေဆြးေႏြးတိုင္ပင္ သေဘာတူရပါမယ္။ စိတ္ေရာဂါကုဆရာ၀န္နဲ႔ ျပင္ပလူနာအျဖစ္ ပံုမွန္ စစ္ေဆးသင္႔ပါတယ္။ ဒါကို ဆြဲကုတယ္၊ ေဘာ္ခ်က္တယ္လို႔ ျမင္ရင္ေတာ႔ စိတ္မေကာင္းစရာပါပဲ။

စိတ္ေရာဂါ ကုသတဲ႔ေနရာမွာ ယံုၾကည္မႈနဲ႔ ဆရာ၀န္-လူနာ ဆက္ဆံေရး (Trust & therapeutic relationship) က အရမ္း အေရးႀကီးပါတယ္။ တျခားေရာဂါေတြမွာထက္ ပိုအေရးပါပါတယ္။ ေနမေကာင္းတဲ႔ အခ်ိန္မွာ လူနာရဲ႕ စိတ္က ေျပာင္းသြားတတ္ၿပီး စဥ္းစားဆင္ျခင္တံုတရား ေပ်ာက္သြားတတ္လို႔ပါ။ ဒီအခ်ိန္မွာ ဆရာ၀န္ရဲ႕ သမားက်င္႔၀တ္နဲ႔ အညီ ကုသေပးမႈ၊ လူနာရဲ႕ ကိုယ္ပိုင္အခြင္႔အေရးကို ေလးစားၿပီး သူ႕အတြက္ ဆံုးျဖတ္ခ်က္ခ်တဲ႔အခါ ထည္႔သြင္းစဥ္းစားမႈတို႔ဟာ မရွိမျဖစ္ လိုအပ္ပါတယ္။ အဆင္႔ျမင္႔ စက္ကရိယာေတြ၊ ေဆးေတြ အားလံုးထက္ အေရးႀကီးတဲ႔ အရာပါ။ ဘယ္အရပ္ေဒသမွာမဆို ေပးေ၀ႏိုင္တဲ႔ ၀ိေသသတစ္ရပ္ပါ။

ေနအိမ္ထိ လာၾကည္႔တဲ႔ သူနာျပဳ (Community Psychiatric Nurse) မ်ား မရွိေပမယ္႔ ကိစၥမရွိပါဘူး။ မိသားစုကို ပညာေပးထားလို႔ ရပါတယ္။ ေရာဂါစေဖာက္ျခင္း လကၡဏာမ်ား (early warning signs) ကို လူနာအနီးက လူမ်ား သိထားရင္ ေပါက္ဆိန္နဲ႔ ေပါက္စရာ မလိုခင္ ေဆးကုႏိုင္တာေပါ႔။ အပ္ကေလးနဲ႔ပဲ ထြင္းရေတာ႔ ပိုမေကာင္းဘူးလား။

့ျမန္မာလူမ်ိဳးအေပါင္း စိတၱဘယမွ ကင္းေ၀း၊ ခ်မ္းသာၾကပါေစ။

*Semple, D., Smyth, R., Burns, J., Darjee, R. & McIntosh, A. (2005). Oxford Handbook of Psychiatry, Oxford: University Press.